Doanh nghiệp giấu lỗ hoặc giấu lãi bằng cách nào

Trong các bài học “vỡ lòng” về chứng khoán, nhà đầu tư luôn được nhắc nhở với thị trường chứng khoán, thông tin là quan trọng nhất, thông tin quyết định tới thành bại sau mỗi phiên giao dịch. Tuy nhiên, thông tin trên thị trường chứng khoán Việt Nam lại thiếu minh bạch và chính xác.

Hiện tượng doanh nghiệp tăng lãi sau kiểm toán hoặc tranh tra đang diễn ra ngày càng phổ biến.

Ngày 16/7, Sở giao dịch chứng khoán Tp.HCM đã công bố báo cáo kết quả kiểm tra tại Tổng Công ty Cổ phần Bảo hiểm Ngân hàng Đầu tư và phát triển Việt Nam (BIC) của Đoàn thanh tra Cục Quản lý giám sát bảo hiểm Bộ Tài chính.

Sau khi điều chỉnh theo kết luận của đoàn thanh tra, lợi nhuận sau thuế năm 2012 của BIC là 86,65 tỷ đồng, tăng so với số liệu báo cáo kiểm toán năm 2012 đã được công bố là 2,5 tỷ đồng.

PVX là doanh nghiệp gây “ấn tượng” nhất khi liên tục phải thay đổi kết quả kinh doanh. Đoàn thanh tra đã chỉ ra tới 12 bút toán doanh thu, chi phí trong năm 2012 cần điều chỉnh. Trong đó, thu phí bảo hiểm gốc, các khoản giảm trừ do tăng doanh thu và chi phí dự phòng IBNR phải điều chỉnh nhiều nhất. Các bút toán này lần lượt phải tăng 3,6 tỷ đồng, 3,6 tỷ đồng và 1,8 tỷ đồng.

BIC là một trong số ít doanh nghiệp niêm yết bị thanh tra "sờ gáy" và phải điều chỉnh bút toán. Chưa tới mức thanh tra vào cuộc, trước BIC, hàng loạt doanh nghiệp đã điều chỉnh tăng lợi nhuận sau thuế sau khi kiểm toán thực hiện nhiệm vụ của mình.

Tổng Công ty cổ phần Xây lắp Dầu khí Việt Nam (PVX) là doanh nghiệp gây “ấn tượng” nhất khi liên tục phải thay đổi kết quả kinh doanh. Khoản lãi sau thuế của PVX ban đầu là con số dương 300 tỷ đồng, sau đó bị chuyển thành âm. Và một lần nữa, khoản lãi này lại được đính chính thành dương.

Bản báo cáo kết quả kinh doanh năm 2013 của PVX tiếp tục có vấn đề khi sau kiểm toán, PVX bất ngờ giảm lỗ gần 500 tỷ đồng. Kết quả là PVX “chỉ” còn lỗ 2.228 tỷ đồng.

Năm ngoái, rất nhiều doanh nghiệp rơi vào hoàn cảnh tương tự. Sau kiểm toán, Công ty cổ phần Đại lý Liên hiệp Vận chuyển – Gemadept (GMD) phải điều chỉnh lợi nhuận hợp nhất sau thuế tăng thêm 54 tỷ lên 204 tỷ đồng.

Công ty cổ phần Đầu tư và Công nghiệp Tân Tạo (ITA) gây sốc hơn khi lợi nhuận sau thuế sau kiểm toán tăng gấp đôi. Cụ thể, lãi ròng hợp nhất ITA trong năm 2013 sau kiểm toán đạt 87 tỷ đồng, tăng 93% so với báo cáo tự lập của công ty.

Nhà đầu tư chịu thiệt hại

Tình trạng doanh nghiệp tăng lãi sau kiểm toán hoặc tranh tra chưa có dấu hiệu lắng dịu. Đánh giá về tình trạng “giấu lãi” này ông Giang Trung Kiên, Giám đốc Bộ phận Phân tích, công ty chứng khoán FPTS, cho biết trong báo cáo tài chính, có rất nhiều bút toán. Có bút toán được ghi nhận vào thời điểm này nhưng doanh nghiệp hiểu lầm lại ghi vào thời điểm khác nên dẫn đến sai lệch.

Ông Kiên phân tích, một doanh nghiệp có thể sai khoảng 2 hay 3 bút toán tuy nhiên phải điều chỉnh tới 12 bút toán như BIC thì “kể ra cũng hơi… nhiều”.

Theo ông Kiên, có trường hợp doanh nghiệp nhầm lẫn nhưng cũng có trường hợp doanh nghiệp cố tình ghi sai để phục vụ cho một mục đích nào đó. Nhưng dù doanh nghiệp vô tình hay cố ý thì sự sai lệch này vẫn ảnh hưởng tới cổ đông, nhà đầu tư.

Ông Kiên ví dụ trường hợp của PVX. Sau kiểm toán năm 2011, PVX được “chứng minh” có lãi. Kết quả này có thể ảnh hưởng không đáng kể tới doanh nghiệp khác nhưng với PVX, đó lại là “liều thuốc” hữu hiệu.

Ông Kiên phân tích, nhờ không lỗ năm 2011 nên PVX không lỗ 3 năm liên tiếp và thoát án hủy niêm yết. Thông tin này giúp PVX tăng từ hơn 2.000 đồng/CP lên hơn 4.000 đồng/CP. Nếu chỉ nhìn qua những con số này có thể thấy nhà đầu tư được lợi. Nhưng trên thực tế, nhà đầu tư đã phải gánh chịu thiệt hại vì sau khi bị báo lỗ, PVX giảm rất mạnh. Đà tăng trong thời gian qua chưa đủ sức bù đắp cho những gì cổ đông đã mất.

Hiện nay theo ghi nhận, không chỉ có hiện tượng sau kiểm toán, doanh nghiệp từ lỗ thành lãi mà còn có chiều ngược lại, từ lãi thành lỗ. Nếu doanh nghiệp bị điều chỉnh từ lãi thành lỗ, cổ đông sẽ bị ảnh hưởng đến quyền chia lợi nhuận, diễn biến giá cổ phiếu.

Nếu doanh nghiệp bị điều chỉnh lỗ thành lãi, doanh nghiệp có thể bị phạt, phải công bố thông tin. Bên cạnh đó, thuế thu nhập doanh nghiệp cũng phải thay đổi theo. Như vậy, bản thân kế hoạch tài chính và uy tín của thương hiệu cũng bị ảnh hưởng.

Trên thị trường chứng khoán, thông tin là yếu tố quan trọng nhất quyết định tới thành bại của nhà đầu tư. Vì vậy, thông tin không chính xác khiến nhà đầu tư, đặc biệt nhà đầu tư lướt sóng đưa ra quyết định mua bán sai lầm. Không ít người thua lỗ nặng chỉ vì giao dịch theo thông tin thiếu chính xác.

Theo ông Kiên, đây là điều không ai muốn. Nhà đầu tư cũng như cơ quan rất muốn hạn chế tình trạng này nhưng đây là trường hợp rất khó kiểm soát.

Vì nhiều mục đích khác nhau, doanh nghiệp niêm yết có thể trì hoãn/ghi nhận sớm một chi phí/doanh thu hoặc thay đổi phương pháp hạch toán tại công ty liên doanh, liên kết. Việc này có dấu hiệu lặp lại trong năm 2022 tại Công ty cổ phần Nước Thủ Dầu Một và Licogi 14.

Công ty Nước Thủ Dầu Một có thể đang thực hiện kế hoạch M&A qua “cánh tay nối dài”

Nước Thủ Dầu Một “giấu lãi”?

Tính tới 31/12/2022, Công ty cổ phần Nước Thủ Dầu Một đang sở hữu 37,42% vốn điều lệ tại Công ty cổ phần Nước - Môi trường Bình Dương (Biwase) và ghi nhận đầu tư vào công ty liên kết.

Là cổ đông lớn nhất tại Biwase, nhưng kể từ khi Biwase niêm yết (năm 2017) tới nay, Nước Thủ Dầu Một vẫn chưa hợp nhất kết quả kinh doanh của Biwase vào báo cáo của Công ty và tiếp tục ghi nhận theo giá gốc.

Trên nguyên tắc, đối với khoản đầu tư vào công ty liên kết, doanh nghiệp có 2 cách ghi nhận: ghi nhận theo giá gốc, hoặc ghi nhận theo phương pháp vốn chủ sở hữu.

Đối với phương pháp ghi nhận theo giá gốc, phần lãi/lỗ của công ty liên doanh, liên kết sẽ không ảnh hưởng tới báo cáo hợp nhất trên báo cáo kết quả kinh doanh khi giá trị khoản đầu tư vẫn trên 10.000 đồng/cổ phiếu. Ngược lại, nếu ghi nhận theo phương pháp vốn chủ sở hữu, lãi/lỗ trong kỳ báo cáo phải ngay lập tức phản ánh vào báo cáo hợp nhất theo tỷ lệ sở hữu tương ứng.

Quay trở lại trường hợp của Nước Thủ Dầu Một, do ghi nhận đầu tư vào Biwase theo phương pháp giá gốc, nên lợi nhuận không được hợp nhất. Nếu hợp nhất theo phương pháp vốn chủ sở hữu, thì tương ứng sẽ tăng thêm lợi nhuận năm 2019 là 183,4 tỷ đồng, năm 2020 là 206,1 tỷ đồng, năm 2021 là 280,1 tỷ đồng và năm 2022 là 278 tỷ đồng.

Như vậy, nếu hợp nhất, ước tính riêng lợi nhuận của Biwase đã đóng góp khoảng 50% tổng lợi nhuận của Nước Thủ Dầu Một hằng năm, lũy kế lợi nhuận sau hợp nhất có thể vượt cả doanh thu. Được biết, doanh thu của Nước Thủ Dầu Một năm 2021 là 417 tỷ đồng, năm 2022 là 478,9 tỷ đồng.

Trong một động thái liên quan, từ đầu năm tới nay, Biwase liên tục thông báo kế hoạch mua bán - sáp nhập (M&A) các công ty cấp nước để mở rộng địa bàn kinh doanh ra ngoài tỉnh Bình Dương. Các công ty trong “tầm ngắm” M&A của Biwase gồm: Công ty Cấp nước Long An, Công ty Đầu tư hạ tầng nước DNP Long An, Công ty Công trình đô thị Châu Thành, Công ty Công trình đô thị Cần Giuộc, Công ty Nước và Môi trường Bằng Tâm, Công ty Đầu tư hạ tầng nước DNP Quảng Bình.

Giới quan sát cho rằng, Biwase chính là “cánh tay nối dài”, thay mặt Nước Thủ Dầu Một thực hiện kế hoạch M&A. Bởi vậy, việc không hợp nhất ở thời điểm hiện tại có thể giúp Nước Thủ Dầu Một ít gây chú ý. Tuy nhiên, khi hệ sinh thái đủ lớn và chi phối, Nước Thủ Dầu Một nhiều khả năng sẽ sớm bộc lộ rõ tham vọng của mình.

Licogi 14 “giấu lỗ”?

Nếu như Nước Thủ Dầu Một đang thực hiện chiến lược “ẩn mình”, thì Licogi 14 lại là câu chuyện có chiều hướng ngược lại.

Giai đoạn thị trường thuận lợi, Licogi 14 có kế hoạch đưa công ty liên kết của mình là Công ty cổ phần Đầu tư tài chính Licogi 14 (LFI) lên sàn chứng khoán.

Việc dùng hầu hết tài sản để đầu tư vào chứng khoán đã khiến Licogi 14 gặp khó khi cổ phiếu lao dốc. Để “giấu” đi khoản lỗ do đầu tư cổ phiếu, Licogi 14 đã thay đổi phương pháp hạch toán tại LFI.

Cụ thể, đầu năm 2022, Licogi 14 sở hữu 51% và ghi nhận đầu tư vào công ty con, nhưng cuối năm 2022 chỉ còn sở hữu 48,57% và ghi nhận đầu tư vào công ty liên kết LFI. Nguyên nhân chủ yếu do LFI thực hiện tăng vốn điều lệ từ 110 tỷ đồng lên 404,25 tỷ đồng (phát hành 0,55 triệu cổ phiếu ESOP với tỷ lệ 5%, trả cổ tức và thưởng cổ phiếu tỷ lệ 250% từ nguồn vốn của Công ty).

Việc phát hành cổ phiếu ESOP là nguyên nhân chính dẫn tới tỷ lệ sở hữu của Licogi 14 tại LFI giảm từ 51% về 48,57% và chính thức chuyển LFI từ công ty con sang công ty liên kết trong báo cáo bán niên năm 2022.

Trước khi thay đổi cách hạch toán LFI, Licogi 14 cho biết, báo cáo hợp nhất 6 tháng đầu năm 2022 lỗ 234,36 tỷ đồng, nguyên nhân chủ yếu do trích lập 379,56 tỷ đồng đầu tư chứng khoán trong danh mục 688,51 tỷ đồng (tạm lỗ 55,1% tổng danh mục). Licogi 14 không thuyết minh, nhưng nhà đầu tư đều biết rằng, đầu năm 2022, danh mục đầu tư chủ yếu của Công ty là cổ phiếu CEO (61,3% tổng danh mục) và DIG (38,7% tổng danh mục).

Tuy nhiên, bằng việc thay đổi cách hạch toán LFI, thực hiện ghi nhận bằng phương pháp vốn gốc đối với công ty liên kết, Licogi 14 đã chuyển từ lỗ 234,36 tỷ đồng sang lỗ 23,73 tỷ đồng, giảm lỗ tới 210,63 tỷ đồng, do không phải hợp nhất LFI vào Licogi 14.

Thực tế, tính từ sau khi thay đổi hạch toán (từ ngày 1/7 đến 30/12/2022), giá cổ phiếu CEO tiếp tục giảm 36,4%; cổ phiếu DIG giảm 52,2%. Nếu không cắt lỗ, tiếp tục nắm danh mục cổ phiếu CEO và DIG, thì trong 6 tháng cuối năm 2022, mức lỗ của Licogi 14 có thể còn lớn hơn nhiều so với mức lỗ đã trích lập 379,56 tỷ đồng trong 6 tháng đầu năm 2022.

Có thể thấy, việc hạch toán công ty liên doanh, liên kết bằng phương pháp vốn gốc hay vốn chủ sở hữu ảnh hưởng trực tiếp tới kết quả kinh doanh hợp nhất của doanh nghiệp niêm yết. Vì vậy, nhà đầu tư cần lưu ý thêm cách hạch toán của doanh nghiệp để hiểu rõ hơn về nghiệp vụ kế toán mà doanh nghiệp đang sử dụng, từ đó có thể nhìn rõ bản chất và “sức khỏe” tài chính thực sự của doanh nghiệp.