- Là chuyển động nhìn thấy được nhưng không có thật của Mặt Trời hàng năm diễn ra giữa hai chí tuyến.
- Nguyên nhân: Do trục trái đất nghiêng và không đổi phương khi Trái Đất chuyển động quanh Mặt Trời nên bán cầu Bắc và bán cầu Nam lần lượt ngả về phía Mặt Trời cho ta ảo giác Mặt Trời chuyển động.
- Mặt trời lên thiên đỉnh [tia sáng Mặt Trời chiếu thẳng góc với tiếp tuyến bề mặt đất lúc 12h trưa] trong vùng nội chí tuyến:
+ Mọi địa điểm nằm từ chí tuyến Bắc đến chí tuyến Nam trong năm có 2 lần Mặt Trời lên thiên đỉnh.
+ Tại chí tuyến Bắc và chí tuyến Nam chỉ có 1 lần Mặt Trời lên thiên đỉnh trong năm, vào ngày:
+ Chí tuyến Bắc: 22/6
+ Chí tuyến Nam: 22/12
+ Xích đạo: 21/3 ; 23/9
II. Các mùa trong năm
- Mùa là một phần thời gian của năm có những đặc điểm riêng về thời tiết và khí hậu.
- Mỗi năm có 4 mùa:
+ Mùa xuân.
+ Mùa hạ.
+ Mùa thu.
+ Mùa đông
- Ở Bắc bán cầu mùa ngược lại Nam bán cầu.
Ở Bắc bán cầu, theo dương lịch ngày bắt đầu các mùa là 21/3[Xuân phân], 22/6 [Hạ chí], 23/9 [Thu phân], 22/12 [Đông chí]. Theo âm - dương lịch ngày bắt đầu các mùa sớm hơn dương lịch 45 ngày.
- Nguyên nhân do trục Trái Đất nghiêng và không đổi phương khi Trái Đất chuyển động xung quanh Mặt Trời.
III. Ngày đêm dài ngắn theo mùa, theo vĩ độ
Nguyên nhân do trục Trái Đất nghiêng và không đổi phương khi Trái Đất chuyển động xung quanh Mặt Trời.
1. Ngày đêm dài ngắn theo mùa
- Xét ở Bán cầu bắc, theo dương lịch
+ Mùa xuân, mùa hạ [21/3 đến 23/9]: Ngày dài hơn đêm.
+ Mùa thu, mùa đông: Ngày ngắn hơn đêm.
+ Ngày 22/6 có ngày dài nhất và đêm ngắn nhất.
+ Ngày 22/12 có ngày ngắn nhất, đêm dài nhất.
- Ở bán cầu Nam thì ngược lại.
2. Ngày đêm dài ngắn theo vĩ độ
- Xích đạo ngày đêm luôn dài bằng nhau và bằng 12 giờ.
- Càng về phía cực sự chênh lệch về độ dài ngày đêm càng tăng.
- Vùng gần cực, vùng cực có ngày/ đêm dài 24 giờ. Vùng cực trong năm có 1 ngày đêm với ngày dài 6 tháng và đêm dài 6 tháng.
- Là khoảng không gian vô tận chứa các thiên hà.
- Thiên hà là một tập hợp của rất nhiều thiên thể [như các ngôi sao, hành tinh, sao chổi] cùng với khí, bụi và bức xạ điện từ.
- Dải Ngân Hà là thiên hà có chứa hệ Mặt Trời chúng ta.
2. Hệ Mặt Trời
- Hệ Mặt Trời là một tập hợp các thiên thể nằm trong Dải Ngân Hà, gồm:
+ Mặt Trời ở trung tâm.
+ 8 hành tinh: Thủy tinh, Kim tinh, Trái đất, Hỏa tinh, Mộc tinh, Thổ tinh, Thiên Vương tinh, Hải Vương tinh chuyển động xung quanh Mặt Trời.
+ các tiểu hành tinh, vệ tinh, sao chổi, bụi khí...
3. Trái Đất trong Hệ Mặt Trời
- Vị trí thứ ba trong Hệ Mặt Trời [khoảng cách 149,6 triệu km].
- Nhận lượng nhiệt, ánh sáng phù hợp đảm bảo cho sự sống phát sinh, phát triển.
- Trái Đất có 2 chuyển động chính là: tự quay quanh trục và chuyển động tịnh tiến xung quanh Mặt Trời theo hướng từ tây sang đông. 2 chuyển động này tạo ra nhiều hệ quả quan trọng.
II. Hệ quả chuyển động tự quay quanh trục của Trái Đất
1. Sự luân phiên ngày đêm
- Do Trái Đất hình cầu, luôn nhận được ánh sáng từ mặt Trời nên có ngày đêm.
- Do Trái Đất hình cầu, luôn nhận được ánh sáng từ Mặt Trời và tự quay quanh trục nên có hiên tượng ngày đêm luân phiên.
2. Giờ trên Trái Đất và đường chuyển ngày quốc tế
- Giờ địa phương: Các điểm thuộc các kinh tuyến khác nhau có giờ khác nhau - giờ mặt trời [giờ địa phương].
- Để thuận tiện trong đời sống người ta dùng giờ múi.
+ Chia bề mặt Trái Đất làm 24 múi giờ, mỗi múi giờ rộng 15 kinh tuyến.
+ Giờ quốc tế: giờ ở múi giờ số 0 được lấy làm giờ quốc tế hay giờ GMT.
- Múi số 0 là múi mà kinh tuyến giữa của nó đi qua đài thiên văn Greenwich
+ Việt Nam thuộc múi giờ số 7.
- Đường chuyển ngày quốc tế là kinh tuyến 1800 qua giữa múi giờ số 12.
- Đi từ Tây sang Đông lùi 1 ngày và ngược lại.
3. Sự lệch hướng chuyển động của các vật thể
- Khi Trái Đất tự quay quanh trục, các vật thể chuyển động trên bề mặt Trái Đất bị lệch hướng so với hướng ban đầu. Lực làm lệch hướng là lực Côriôlit.
- Bán cầu Bắc: Vật chuyển động lệch về hướng bên phải.
- Bán cầu Nam: Vật chuyển động lệch về bên trái.
- Lực Côriôlit tác động mạnh đến hướng chuyển động của các khối khí, dòng biển, dòng sông, đường đạn…
BÀI 6: HỆ QUẢ CHUYỂN ĐỘNG XUNG QUANH MẶT TRỜI CỦA TRÁI ĐẤT.
I. Chuyển động biểu kiến hằng năm của Mặt Trời
- Là chuyển động không có thật của Mặt Trời hàng năm giữa 2 chí tuyến.
- Nguyên nhân : Do Trái Đất chuyển động quanh Mặt Trời với trục nghiêng và không đổi phương.
II. Các mùa trong năm
- Mùa là khỏang thời gian trong một năm có những đặc điểm riêng về thời tiết và khí hậu.
- Nguyên nhân: Do trục Trái Đất nghiêng và không đổi phương khi chuyển động quanh Mặt Trời nên NBC và BBC lần lượt ngả về phía Mặt Trời khi Trái Đất chuyển động trên quỹ đạo.
- Trong năm có 4 mùa Xuân, Hạ, Thu, Đông. Mùa ở 2 bán cầu ngược nhau.
- Theo dương lịch: xuân phân [21-3], hạ chí [22-6], thu phân [23-9], đông chí [22-12].
- Theo âm – dương lịch thời gian bắt đầu các mùa tính sớm hơn khoảng 45 ngày.
III. Ngày, đêm dài ngắn theo mùa và theo vĩ độ
- Do trục Trái Đất nghiêng và không đổi hướng trong khi chuyển động quanh Mặt Trời nên tuỳ vị trí Trái Đất trên quỹ đạo mà ngày đêm dài ngắn theo mùa.
*Theo mùa:
- Mùa xuân và hạ có ngày đêm ngắn, mùa thu và đông có ngày ngắn đêm dài.
- 21/3 và 23/9: Ngày dài bằng đêm.
- Ngày 22/6: Ngày dài nhất, đêm ngắn nhất.
- Ngày 22/12: Ngày ngắn nhất, đêm dài nhất.
Ở bán cầu nam độ dài ngày đêm trái ngược với bán cầu bắc.
*Theo vĩ độ:
- Ở xích đạo: độ dài ngày đêm bằng nhau.
- Càng xa xích đạo về hai cực độ dài ngày đêm càng chênh lệch càng lớn.
- Tại hai cực số ngày hoặc đêm dài 24 giờ kéo dài 6 tháng.
| Khu vực | Ngày 22/6 | Ngày 22/12 |
| Xích đạo | Ngày = Đêm | Ngày = Đêm |
| Chí tuyến Bắc | Ngày > Đêm | Ngày < Đêm |
| Vòng cực Bắc | Ngày dài 24h | Đêm dài 24h |
| Chí tuyến Nam | Ngày < Đêm | Ngày > Đêm |
| Vòng cực Nam | Đêm dài 24h | Ngày dài 24h |
Câu hỏi ôn tập:
Trang 22 sgk Địa Lí 10: Dựa vào hình 6.1 [trang 22 - SGK] và kiến thức đã học, hãy xác định khu vực nào trên Trái Đất có hiện tượng Mặt Trời lên thiên đỉnh mỗi hăm hai lần? Nơi nào chỉ một lần? Khu vực nào không có hiện tượng Mặt Trời lên thiên đỉnh? Tại sao?
- Khu vục có hiện tượng Mặt Trời lên thiên đỉnh mỗi năm hai lần: giữa hai chí tuyến Bắc và chí tuyến Nam.
- Khu vực có hiện tượng Mặt Trời lên thiên đỉnh mỗi năm một lần: chí tuyến Bắc và chí tuyến Nam.
Vì: Trái Đất đang chuyển động xung quanh Mặt Trời với trục nghiêng [23̊ 27’ với pháp tuyến của mặt phẳng quỹ đạo Trái Đất] và không đổi phương. Do đó, tia nắng vuông góc với tiếp tuyến ở một bề mặt Trái Đất sẽ lần lượt di chuvển từ 23̊ 27’ N lên 23o27' B. Trong vòng 1 năm, các địa điểm nội chí tuyến đều có hai lần Mặt Trời lên thiên đỉnh.
- Khu vực không có hiện tượng Mặt Trời lên thiên đỉnh: Từ ngoài hai chí tuyến về hai cực. Vì: trục Trái Đất nghiêng với mặt phẳng hoàng đạo [mặt phẳng chứa quỹ đạo Trái Đất] một góc bằng 66o33'. Để tạo góc 90o thì góc phụ phải là 23o27', trong khi đó các địa điểm ở ngoại chí tuyến đều có vĩ độ lớn hơn 23o27’.
Câu 1: Hãy giải thích câu ca dao Việt Nam: "Đêm tháng năm chưa nằm đã sáng Ngày tháng mười chưa cười đã tối" Việt Nam nằm ở bán cầu Bắc. Mùa hạ [đêm tháng năm] ngày dài hơn đêm. Mùa đông [tháng mười], ngày ngắn hơn đêm.
Câu 2: Sự thay đổi các mùa có tác động như thế nào đến cảnh quan thiên nhiên, hoạt động sản xuất và đời sống con người? - Tạo nên nhịp điệu mùa của cảnh quan thiên nhiên [thiên nhiên khác nhau giữa các mùa xuân, hạ, thu, đông]. - Hoạt động sản xuất và đời sống con người cũng phải thích hợp với các mùa [ Ví dụ mùa thu hoạch các loại trái cây: mùa vụ lúa, mùa thu hoạch cà phê,...].
Câu 3: Giả sử Trái Đất không tự quay quanh trục mà chỉ chuyển động quanh Mặt Trời thì ở Trái Đất có ngày, đêm không? Nếu có, thì thời gian ban ngày và ban đêm là bao nhiêu? Khi đó, ở bề mặt Trái Đất có sự sống không? Tại sạo? - Trái Đất vẫn có ngày và đêm. Khi đó, độ dài một ngày - đêm trên bề mặt Trái Đất sẽ dài bằng một năm. - Với thời gian ngày - đêm kéo dài như vậy, phần đang là ban ngày sẽ rất nóng, vì bị Mặt Trời đốt nóng liên tục trong nửa năm; còn phần đang là ban đêm sẽ rất lạnh, vì không được Mặt Trời chiếu đến. Khi đó, vạn vật sẽ không thể sinh trưởng và phát triển được cho nên trên Trái Đất sẽ không thể tồn tại sự sống.
Nếu có thắc mắc hay có tài liệu hay liên quan đến Địa Lý thì comment cho cả nhà cùng tham khảo nhé....