Kiến trúc nhà phổ biến của người việt là:

[Xây dựng] - Cùng với cây đa, bến nước, sân đình, ngôi nhà Việt đã góp phần làm nên nét đặc sắc văn hoá làng xã của nền văn minh lúa nước. Trải qua những bước thăng trầm, người Việt đã sống quần tụ trong những ngôi làng. Làng là nơi hình thành, trao truyền và bảo lưu các giá trị văn hoá, những truyền thống tốt đẹp của con ngời Việt Nam. Làng được lập nên từ tập hợp các gia đình sống quần cư, mỗi gia đình sinh hoạt, sản xuất trong một khuôn viên riêng. Trong đó, không gian sống chính là những ngôi nhà truyền thống.

Ngôi nhà Việt truyền thống nằm trong không gian chung của làng xã, vì vậy, mặc dù có kết cấu tường rào, bức vách, tạo ra sự riêng biệt ấm cúng, nhưng đồng thời cũng đảm bảo được mối quan hệ tổng thể đối với cộng đồng. Cấu trúc của ngôi nhà Việt truyền thống thường có nhiều kiểu, nhưng ta bắt gặp nhiều nhất vẫn là hai kiểu cơ bản: Cấu trúc hình thước thợ và cấu trúc hình chữ môn. Ở kiểu kết cấu thứ nhất có nhà chính và nhà phụ [nhà phụ ở đây thường là gian bếp], kiểu nhà này bắt gặp rất nhiều ở các làng xã đồng bằng Bắc bộ. Kiểu thứ hai là kết cấu nhà chính nằm ở giữa, hai bên có hai nhà phụ [một là nhà kho để chứa lương thực, một là gian bếp]. Đây là kiểu cấu trúc của những gia đình khá giả, hoặc của các quan lại địa chủ phong kiến ngày xưa. Ngoài ra, còn có các kiểu nhà khác như kiểu nhà chữ đinh, chữ nhất, chữ công…

Đối với người Việt, ngôi nhà chính là bộ phận cốt yếu trong khuôn viên của một gia đình. Nhà có bố cục gian lẻ 1, 3, 5 hay 7 gian cùng với 2 chái, không mấy nhà có số gian chẵn. Số lượng gian và chất liệu để làm nhà tuỳ thuộc vào hoàn cảnh kinh tế của từng gia đình, hoặc điều kiện môi trường thiên nhiên xung quanh. Ngôi nhà được kết cấu đăng đối, vì là số lẻ nên gian chính giữa bao giờ cũng dành làm nơi thờ cúng và tiếp khách.

Tuy vậy, quan niệm “trọng nam khinh nữ” của Nho giáo ăn sâu vào tư tưởng người Việt, nó được thể hiện qua việc sắp xếp chỗ ngủ giữa nam và nữ trong một ngôi nhà. Thường thì chỗ ngủ của đàn ông trong gia đình ở các gian chính, còn chỗ sinh hoạt và nghỉ ngơi của phụ nữ là ở các chái bên cạnh, hoặc ở nhà ngang, nhà phụ [chỉ khi chết, người phụ nữ mới được đưa ra gian ngoài để làm lễ nhập quan]. Gian chính là bộ mặt của chủ nhà, lại là nơi thờ cúng của tổ tiên nên được bài trí hết sức công phu so với các gian bên cạnh. Có nhiều nhà gian chính được trang trí với các mô típ hoa văn trên các cột, vì kèo bằng gỗ hết sức khéo léo và tinh vi. Những mảng chạm khắc này thể hiện tín ngưỡng, cũng như những ước mơ của người Việt ở trong ngôi nhà của mình.

Phần được chú ý và quan tâm nhiều hơn cả chính là bàn thờ [còn gọi là ban thờ]. Bàn thờ được đặt vào chính giữa của gian chính, chung quanh được trang hoàng các bức hoành phi câu đối bằng chữ Nho hoặc chữ Nôm. Nếu chủ nhà ít có điều kiện về kinh tế, thì bàn thờ cũng phải là nơi trang trọng nhất để thờ cúng gia tiên. Ở những gia đình mà chủ nhà là trưởng chi, hoặc trưởng tộc thì bàn thờ được bài trí đầy đủ hơn với long ngai, bài vị…Đây cũng là một nét tín ngưỡng đặc sắc của người Việt Nam, do chịu ảnh hưởng của đạo Phật, đạo Lão, đạo Khổng trong hơn một nghìn năm Bắc thuộc.

Trong ngôi nhà Việt truyền thống, thường thì tam, tứ đại đồng đường [ba, bốn thế hệ cùng chung sống]. Ngôi nhà có thể tồn tại vững chắc hàng trăm năm tuổi và được truyền từ đời này sang đời khác. Với quan niệm là một trong ba việc hệ trọng nhất của đời người [dựng nhà, cưới vợ, tậu trâu] nên việc làm một ngôi nhà hết sức được người Việt quan tâm. Bắt đầu từ mời thầy địa lý xem hướng đất, xem ngày lành tháng tốt, so tuổi, đến việc chọn các vật liệu có tính bền vững để làm bộ khung cho ngôi nhà của mình. Vì vậy, có thể nói ngôi nhà người Việt là sự kết tinh của tâm sức và tín ngưỡng. Từ nguyên vật liệu có sẵn như gỗ, tre, đất cát ở từng địa phương, những người thợ tài hoa đã khéo léo tạo nên bộ xương của ngôi nhà bằng hệ thống mộng ăn khớp chắc chắn với nhau như mộng én, mộng đuôi cá…Tường nhà có thể bằng gỗ, xây bằng gạch, xếp bằng đá ong như ở Sơn Tây hoặc bằng bùn đất trộn nhuyễn với rơm trát lên với các hệ thống cửa “bức bàn” hay “cửa phố”. Mái nhà thường được lợp ngói âm dương với mái dốc thuần tuý, không trang trí cầu kỳ. Dưới mái là hàng cột hiên với các bức tường quét vôi trắng, tạo sự khiêm nhường, giản dị cho hình thức bên ngoài của mỗi gia đình.

Bao quanh ngôi nhà là các công trình khác như giếng nước, sân phơi, chuồng trại chăn nuôi gia súc gia cầm, ao thả cá, vườn tược, hàng rào và cổng. Người nông dân đã biết bố cục trong khuôn viên của gia đình mình thành một chuỗi khép kín sinh hoạt cơ bản. Nghĩa là họ đã biết khai thác về mặt sinh thái để tự cung cấp ổn định cuộc sống gia đình, hài hoà với môi trường, tạo điều kiện cân bằng để giữ thế ổn định chung.

Ẩn chứa trong vẻ mộc mạc, giản dị của ngôi nhà Việt là cả những giá trị văn hoá truyền thống lâu đời. Là nơi ghi dấu trong tâm thức người Việt những kỷ niệm vui buồn, nơi diễn ra quá trình luân hồi sinh - lão - bệnh - tử của một kiếp người. Chính vì vậy, ngôi nhà luôn là nơi để mọi người Việt tụ về với vong hồn ngàn năm tổ tiên của họ. Những ngôi nhà như vậy đã góp phần làm nên nét đặc sắc văn hoá làng xã của nền văn minh lúa nước.

Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, cũng như những giá trị truyền thống khác, nét đặc sắc trong ngôi nhà người Việt đang dần mai một. Tuy không còn nhiều, song những ngôi nhà Việt truyền thống còn sót lại ở nhiều vùng miền là những tài sản quý báu của nền văn hoá dân tộc. Nó thể hiện sự sáng tạo khéo léo, tài hoa, cũng như kết tinh từ những mơ ước, tín ngưỡng ngàn đời của cha ông chúng ta. 

Link gốc:

Khái niệm nhà ở trong tiếng Anh [house], Pháp [maison], Ý [casa] đều có mục đích chung là dùng để chỉ một thực thể vật chất làm nơi cư ngụ của con người; trong đó, kiến trúc luôn được liên kết với những vấn đề về bản sắc thị giác và bản sắc văn hóa. Đối với người Việt, nhà ở không chỉ là thứ che mưa, che nắng, mà còn là biểu trưng của tinh thần gia tộc, là “đình miếu” của con cháu thờ phụng tổ tiên, là một hình thức tư hữu tài sản có màu sắc tôn giáo. Có lẽ vì vậy mà người Việt Nam thiết tha có một nếp nhà và mong muốn nếp nhà của mình phải luôn tiếp tục được lưu truyền cho con cháu. Bài báo mong muốn làm rõ quan niệm về nhà ở của người Việt trong quá khứ, chỉ ra các giá trị cốt lõi “nếp nhà”, “gia tộc” cần gìn giữ trong “kiến trúc nhà ở” gắn liền với bản sắc văn hóa Việt Nam.

Đặc trưng văn hóa Việt

Nếu như văn hóa truyền thống trọng động là đặc trưng của xã hội phương Tây, thì văn hóa truyền thống trọng tĩnh là giá trị riêng của những vương quốc phương Đông, trong đó có Việt Nam. Ở phương Tây, tính chủ biệt và tư duy nghiên cứu và phân tích đã buộc con người phải đồng điệu với mình. Trong khi đó, người Việt có nét đặc trưng ở tính linh động – dương, phối hợp kỳ diệu với tính không thay đổi – âm. Cụ thể, người Việt có tính chủ toàn biểu lộ ở năng lực bao quát và quan hệ tốt, như trong dòng chảy văn hóa truyền thống cùng lúc đảm nhiệm nhiều tôn giáo tín ngưỡng khác nhau nhưng đã tổng hòa toàn bộ mọi tín ngưỡng, học thuyết để hình thành nên tôn giáo của mình ; đặc tính của người Việt còn biểu lộ rõ trong quy trình đấu tranh chống giặc ngoại xâm : nếu như phương Tây có nền văn hóa truyền thống dương thế – gốc du mục, cuộc chiến tranh là việc của quân đội, của đàn ông ; thì ở nền văn hóa truyền thống âm tính, Việt Nam luôn gắn liền với những khái niệm “ cuộc chiến tranh nhân dân ”, “ ngụ binh ư nông ”, “ giặc đến nhà đàn bà cũng đánh ”, “ Thánh Gióng ”, … toàn bộ mọi người dân đều tham gia đánh giặc, đây là đặc trưng của văn hóa truyền thống nông nghiệp. Những dẫn chứng trên góp thêm phần làm rõ nền văn hóa truyền thống Việt Nam có đặc trưng trọng tĩnh – âm tính .

Quan niệm về gia tộc, nếp nhà

Với bề dày lịch sử, truyền thống văn hóa của 4000 năm dựng nước và giữ nước, người Việt Nam luôn gắn liền với văn hóa nông nghiệp mà trong đó, giá trị vật chất quan trọng – luôn được đề cao – là đất đai và ngôi nhà. Với đặc trưng văn hóa đó, người Việt xưa rất coi trọng gia tộc và chia thành hai bậc: Một là nhà – tiểu gia đình, gồm: Vợ chồng, cha mẹ và con cái; hai là họ – đại gia đình, gồm cả đàn ông, đàn bà cùng một ông tổ sinh ra, kể cả người chết và người sống [5, tr95]; việc kế thừa trong gia đình cũng có hai thứ: Một là kế thừa tôn thống [tức là trên tế tự tổ tiên – dưới lưu truyền huyết thống]; hai là kế thừa di sản, tức là thừa hưởng tài sản của cha mẹ ông bà chết để lại. Với những quan niệm đó, nhiệm vụ của gia đình đối với xã hội Việt xưa là rất nặng nề. Vì vậy mà việc xây cất nhà cửa – nơi trú ngụ của tiểu gia đình, đại gia đình luôn được người Việt xem là việc quan trọng, việc lớn của đời người, tộc họ. Tất cả mọi công đoạn xây dựng nhà cửa đều được người Việt quan tâm: Chọn ngày lành tháng tốt, hợp tuổi với người đứng ra chủ lễ; tránh làm các việc hệ lụy hay chọn nhầm ngày xấu; luôn cầu mong điềm lành cho từng công đoạn, kích thước, vật liệu, màu sắc… để xây cất.

Bạn đang đọc: Văn hóa Việt Nam với kiến trúc nhà ở – Tạp chí Kiến Trúc

Trong suốt chiều dài lịch sử dân tộc tăng trưởng của dân tộc bản địa, xã hội Việt Nam luôn gắn liền với đời sống nông thôn và hoạt động giải trí nông nghiệp, đến thời Pháp thuộc, văn hóa truyền thống Việt Nam lại tiếp biến can đảm và mạnh mẽ những giá trị của văn hóa truyền thống Pháp. Thời kỳ sau Cách mạng Tháng 8 và ở đầu cuối là tiến trình từ sau thay đổi [ 1986 ] đến nay, gắn liền với hội nhập, hợp tác quốc tế, từ những nhóm dân cư nhỏ của những thương nhân, thợ thủ công dần tách khỏi nông thôn, tách khỏi những chúa đất, là tiền đề hình thành những đô thị nhỏ phân tán tương đối độc lập ở Việt Nam. Khi hình thành những đô thị, dân số đến từ những vùng nông thôn tăng nhanh đã làm đổi khác những giá trị văn hóa truyền thống của đô thị. Hệ giá trị của Văn hóa Việt truyền thống cũng phải chịu sự quy đổi can đảm và mạnh mẽ từ khoảng trống nông thôn thành khoảng trống đô thị, đồng thời ảnh hưởng tác động của nền kinh tế thị trường và quy trình công nghiệp hóa – tân tiến hóa quốc gia đã làm cho sự phân bổ ngành nghề trở nên phong phú, giá trị vật chất lên ngôi, ép chế nhu yếu văn hóa truyền thống .
Vì vậy mà ý niệm về gia tộc của người Việt cũng dần có những đổi khác. Nếu như trước đây, người dân nông thôn thao tác trong mái ấm gia đình theo chính sách tự cung tự túc tự cấp ; thì nay, họ thao tác trong những công xưởng, nhà máy sản xuất theo lề lối khoa học, kế hoạch. Trước đây, người phụ nữ chỉ gắn với nghĩa vụ và trách nhiệm chăm nom mái ấm gia đình, thì nay họ tham gia tổng thể mọi việc làm ngoài xã hội. Nếu như trước kia văn hóa truyền thống Việt luôn tôn vinh, bảo tồn và gìn giữ những giá trị của lối sống đại gia đình – “ tứ đại đồng đường ”, thì nay dần lìa tan thành nhiều tiểu mái ấm gia đình. Đây là một trong những điểm mấu chốt làm biến hóa ý niệm về nếp nhà của văn hóa truyền thống và xã hội Việt Nam .

Kiến trúc nhà ở truyền thống

Trong quy trình thiết kế xây dựng khoảng trống ở cho mình, bằng sự khôn khéo của bàn tay và khối óc, con người đã tạo lập khoảng trống sống thích nghi với điều kiện kèm theo tự nhiên, mỗi khu công trình nhà ở đều phản ánh năng lực hiểu biết của con người về mối quan hệ giữa hình dạng và công dụng. Các hình dạng sẵn có trong tự nhiên luôn là kiểu mẫu lý tưởng để con người tìm hiểu thêm cho một mục tiêu đơn cử. Có lẽ thế cho nên, kiến trúc nhà ở của người Việt chịu ảnh hưởng tác động thâm thúy, đậm nét của điều kiện kèm theo khí hậu, thổ nhưỡng và hình thành nên kiến trúc địa phương : Người Việt thường chọn những vùng đồng bằng có nhiều bùn, nước thích hợp cho điều kiện kèm theo trồng trọt, chăn nuôi, sử dụng những vật tư sẵn có trong tự nhiên. Đối với nhà ở, hoàn toàn có thể chia làm ba dạng : Người nghèo thì lợp tranh, vách đất, nền đất, kèo cột làm bằng tre nứa ; khá hơn thì làm nhà bằng gỗ [ xoan ], mái lợp rạ, cỏ tranh …, vách bằng bùn nhào rơm, nền đất hoặc lát gạch ; người giàu sang, sang chảnh thì làm nhà bằng gỗ có chạm trỗ [ lim, mít, kiền kiền … ], mái lợp ngói, tường gạch, nền gạch … Về công dụng, người nghèo làm nhà một gian hai chái hoặc ba gian hẹp, còn nhà trung bình và nhà giàu thì làm nhà ba gian hai chái, hoặc năm gian hai chái. Tất cả những nhà này thường được sắp xếp quay về hướng Nam tương thích với điều kiện kèm theo khí hậu ở Việt Nam. Trong lịch sử vẻ vang tăng trưởng đô thị Việt Nam, vai trò của nhà phố trong thời hạn qua đã tạo thành nét đặc trưng riêng của kiến trúc thành thị Việt. Đây là mô hình nhà hiện thân tuyệt vời của tư duy linh hoạt, tư duy thiết thực của dân cư đô thị Việt : Vừa dùng làm mục tiêu cư trú vừa dùng để kinh doanh sinh lời .

Xu hướng phát triển nhà ở hiện nay

Trong điều kiện kèm theo xã hội văn minh, khuynh hướng thông dụng đã chuyển dần từ phương pháp ở kiểu đại gia đình theo huyết thống sang căn hộ cao cấp độc lập – tiểu mái ấm gia đình [ cặp vợ chồng trẻ và con nhỏ ]. Quan niệm coi trọng đất đai – nhà ở với mục tiêu tạo dựng di sản và để lại cho con cháu tuy vẫn còn sống sót nhưng đã dần “ mềm hóa ” trong đời sống xã hội Việt Nam. Đến nay, đô thị Việt Nam đang sống sót 3 dạng nhà ở phổ cập là : Nhà Biệt thự, khoảng trống vườn rộng và khác biệt bao quanh hoặc trước sau ; nhà phố – liền kề có mặt tiền bám sát đường giao thông vận tải và nhà ở dạng căn hộ chung cư cao cấp căn hộ cao cấp. Cả ba mô hình nhà ở này tùy theo diện tích quy hoạnh, tiện lợi, vật tư kiến thiết xây dựng, vị trí mà có giá trị được phân thành nhiều hạng khác nhau. Trong đó, mô hình nhà ở dạng phố – liền kề, bám trục giao thông vận tải vẫn là xu thế chính của quy trình chỉnh trang, quy hoạch đô thị. Đến khi đô thị tăng trưởng, đặc biệt quan trọng là những đô thị lớn, tỷ lệ dân cư ngày càng tăng, nhu yếu nhà ở ngày càng cấp bách, hình thái nhà ở dạng căn hộ chung cư cao cấp trở thành xu thế tăng trưởng tất yếu của những đô thị tân tiến. Quốc gia Nước Singapore đã phân phối nhà ở không thiếu tiện lợi cho 86 % người dân với 775 550 nhà ở từ những năm 1966 và thời hạn qua, Việt Nam cũng đã quan tâm đẩy mạnh, tăng trưởng mô hình nhà ở dạng này .

Xem thêm: Ở trẻ em, tủy đỏ là nơi sản sinh

Tuy nhiên, mô hình nhà chia lô được xem như đang chiếm lợi thế, tương thích với toàn cảnh lúc bấy giờ và rất khó biến hóa, nguyên do là : Tập quán nhà gắn liền với đất là gia tài có giá trị hoàn toàn có thể để lại cho con – cháu ; tâm ý thích tính riêng tư ; dễ và dữ thế chủ động xây thêm, cơi nới hay đổi khác công suất [ chuyển qua kinh doanh thương mại, cho thuê … ], đặc biệt quan trọng là dữ thế chủ động về tử vi & phong thủy …. trong khi, nhà ở dạng căn hộ cao cấp – nhà ở mặc dầu có những ưu điểm nhất định như giá tiền, diện tích quy hoạnh và công suất sử dụng hài hòa và hợp lý, có khoảng trống cảnh sắc với những thiết chế văn hóa truyền thống, vui chơi Giao hàng hội đồng, khoảng cách chuyển dời, điều kiện kèm theo về dịch vụ và chăm nom y tế thuận tiện … nhưng vẫn chưa nhận được sự chăm sóc lớn của dân cư đô thị Việt .

Kết luận chung

Dù nhà ở của người Việt có biến hóa trong điều kiện kèm theo kinh tế tài chính xã hội lúc bấy giờ, nhưng ý niệm sống về nếp nhà vẫn còn được lưu giữ và việc thừa kế tôn thống, thừa kế di sản nhà ở luôn được người Việt chăm sóc. Trong khoảng trống hạn hẹp của đô thị [ tỷ lệ dân cư cao, diện tích quy hoạnh đất có số lượng giới hạn ], mô hình nhà phố đang chiếm lợi thế nhưng nhà ở dạng nhà ở – căn hộ cao cấp sẽ là khuynh hướng tăng trưởng tất yếu. Do đó, việc khắc phục những sống sót, chưa ổn trong nhà ở dạng nhà ở như chất lượng, hình thành ý thức và thói quen của dân cư trong việc sử dụng những tiện lợi chung … và khai thác những đặc trưng của nhà phố để phong cách thiết kế, tạo lập khoảng trống kiến trúc nội-ngoại thất của căn hộ cao cấp căn hộ chung cư cao cấp, qua đó sắp xếp sắp xếp vị trí căn hộ cao cấp tương thích với nhu yếu của người sử dụng, khai thác tối đa hiệu suất cao công suất … Điều này sẽ giúp cho người dân đô thị Việt dần hình thành lối sống, nếp nhà tương thích với điều kiện kèm theo tăng trưởng đô thị hiện tại .

Chính vì thế, mỗi KTS khi phong cách thiết kế, thiết kế xây dựng căn hộ cao cấp, nhà ở cần hiểu rõ nếp nhà và ý niệm về tiểu mái ấm gia đình của người Việt, từ đó lựa chọn giải pháp phong cách thiết kế khoảng trống kiến trúc tương thích với lối sống và toàn cảnh kinh tế tài chính xã hội Việt Nam văn minh. Đó cũng là cách giữ gìn truyền thống đặc trưng của dân tộc bản địa Việt .

Tài liệu tham khảo: [1] John Heskett [2011], Thiết kế, NXB Tri thức, TP HCM, Vũ Loan và Nguyễn Thanh Việt dịch từ Design: a very short introduction [2002] [2] William S. W. Lim [2007], Quy hoạch đô thị theo đạo lý châu Á, NXB Xây Dựng, Hà Nội, KTS. Lê Phục Quốc và KTS. Trần Khang dịch [3] Lương Đức Thiệp [2016], Xã hội Việt Nam sơ sử đến cận đại, NXB Tri thức, Hà Nội [4] Trần Ngọc Thêm [2016], Hệ giá trị Việt Nam từ truyền thống đến hiện đại và con đường đến tương lai, NXB Văn hóa – Văn Nghệ, TP HCM [5] Đào Duy Anh [2014], Việt Nam văn hóa sử cương, NXB Nhã Nam – Thế giới, Hà Nội [6] Hoàng Đạo Kính [2012], Văn hóa Kiến trúc: Phố trong tiến hóa đô thị, NXB Tri thức, Hà Nội

[7] Đàm Trung Phường [2005], Đô thị Việt Nam, NXB Xây Dựng, Hà Nội

Xem thêm: Ở trẻ em, tủy đỏ là nơi sản sinh

TS. KTS. Phan Bảo An, Ths. Hs. Trần Văn Tâm

[ Bài đăng trên Tạp chí Kiến trúc số 7/2017 ]