Vanvn- Để giúp các nhà văn và bạn đọc có cái nhìn sâu rộng hơn bức tranh toàn cảnh đời sống văn học nghệ thuật cả nước, nhất là văn học, Ban Biên tập Vanvn mở chuyên đề đối thoại, phỏng vấn những người đang giữ vai trò lãnh đạo các hội văn học nghệ thuật địa phương trong mối tương quan, chia sẻ với Hội Nhà văn Việt Nam.
Mở đầu chuyên đề này là cuộc đối thoại của nhà văn Nguyễn Tham Thiện Kế với nhà thơ Hải Thanh – Chủ tịch Hội VHNT tỉnh Vĩnh Phúc, một địa phương có bề dày truyền thống văn học, quê hương của nhiều tên tuổi nổi tiếng trên văn đàn. Sâu sắc và hóm hỉnh khi trả lời về những vấn đề của đời sống văn nghệ Vĩnh Phúc, Chủ tịch Hải Thanh còn có những tâm tư chua chát: “Văn nghệ vốn bạc bẽo vô cùng. Không có hội viên thì không có hội. Có hội rồi thì hội viên chửi hội không thiếu câu gì. Chửi thì do hội có lỗi, hoặc là không thoả mãn hội viên, nhiều vấn đề lắm. Nhưng hội có phải cơ quan giải quyết chính sách đâu. Trước mặt thầy giáo, ai cũng là học trò. Trước mặt sĩ quan, ai cũng tiểu tốt. Thực, có muốn ai hơn mình đâu. Hội viên không tìm ra đường nào “sang trọng” hơn thì cứ hội mà nhắm”…
* Nhà văn Nguyễn Tham Thiện Kế: Thưa nhà thơ Hải Thanh, ông là Hội viên Hội Nhà văn Việt Nam và hiện đảm trách Chủ tịch Hội VHNT tỉnh Vĩnh Phúc. Vậy ông có bao giờ gặp khó trong ứng xử công việc của một nhà thơ chuyên nghiệp khi lãnh đạo cơ quan văn nghệ đa ngành mang xu hướng bán chuyên nghiệp?
– Nhà thơ Hải Thanh: Người xưa nói: “Một nghề cho chín, hơn chín mười nghề”. Nói khó thì ai cho làm; nói dễ thì ai cho ăn. Thực tế, nhiều khi phải “đo lọ nước mắm, đếm củ dưa hành” mới thấy mình không làm được việc gì ra tấm ra món. Lâu nay, người ta quen nhắc đến cụm từ “chuyên nghiệp hoá”, đằng này một nghề còn chưa “chín” lại phải lăng xăng mấy việc bếp núc, ỏm tỏi, um xiên. Thành ra, cái gì cũng biết mà không biết cái gì. Nhiều người khuyên bảo, chỉ cốt vui. Nhưng nghĩ lại, trong một sự vui thì vô số nỗi niềm. Nói chung là nó nhạt.
* Giữ chức Phó Chủ tịch Hội VHNT từ năm 39 tuổi, rồi Chủ tịch Hội niên khóa thứ 2 – hẳn ông có nhiều nghiệm sinh đáng giá. Vậy ông có thể tỏ bày việc lãnh đạo một cơ quan văn nghệ thì người thủ trưởng cần những phẩm chất đặc biệt nào khác với những cơ quan nhà nước khác?
– Tôi nghĩ tất cả là ở sự chân thành. Người Việt có câu: “Trăm cái lý không bằng tí cái tình”. Nhà nước thì có “thần linh pháp quyền”. Cái “anh” văn nghệ này, pháp quyền nó khó nghe, khó vào. Nên tôi cứ nghĩ và hành xử, “gieo” sự chân thành thì ít nhiều cũng “gặt” được sự chân thành. Đơn giản thế thôi.
Quan là quan, hề là hề, không có “quan hề” đâu. Cứ rạch ròi như thế.
* Mặc nhiên từ trước đến nay vẫn tồn lưu ý kiến phân biệt văn nghệ trung ương và văn nghệ địa phương. Theo ông, sự chia thứ bậc như thế có sở cứ nào không? Nguyên do là do đâu? Thời của mạng 5G và sự tận tâm đổi mới của toàn thể dân tộc hy vọng sẽ san lấp được khoảng chênh không trong lĩnh vực văn nghệ giữa các vùng miền với thủ đô?
– Cách nghĩ của người Việt ta nó thế. Trung ương bao giờ cũng to hơn địa phương. Mà đã Trung ương rồi thì không địa phương làm gì nữa. Thực tế, xưa nay, danh nhân đều xuất thân ở xó làng. Có người thành đạt ở phố không dám nhận quê sinh của mình cơ mà. Chỉ vì nhẽ, cảm thấy nó nhỏ mọn, bị thiên hạ coi khinh. Nhưng hiện thực văn chương trớ trêu, thường những giải thưởng văn học, nghệ thuật danh giá lại thuộc về những tay địa phương chính hiệu. Thế giới cũng thế. Nó cần sự tử tế, sự hay, sự lay thức, chứ không phải chuyện mấy anh ngồi trong tủ kính lý luận suông. Chia vùng miền là mấy anh nhà quê ngụ cư thành phố, chứ thực thủ đô cũng chỉ là cái làng to. Ở trung ương cũng có những tay văn nghệ rất “địa phương” và ngược lại…
* Nếu phải so sánh sự phát triển VHNT Vĩnh Phúc trước kia và khi Vĩnh Phúc đã hóa rồng về kinh tế thì ông sẽ có nhận định thế nào? Phải chăng, giàu mạnh là sự bảo đảm cho văn học nghệ thuật thăng hoa? Ví như việc Tạp chí Văn Nghệ Vĩnh Phúc chi trả nhuận bút một truyện ngắn là 2,5 triệu, một bài thơ 1 triệu đồng?
– Tôi nhớ nhà thơ Hữu Thỉnh hay nói câu này: Sự vĩ đại của loài người, sau phát minh ra lửa là phát minh ra cái bánh xe. Nhưng bánh xe không có lực đẩy hoặc sức kéo thì cũng chỉ là đống sắt gỉ.
Vĩnh Phúc phát triển, an sinh xã hội được quan tâm, trong đó văn nghệ cũng được “thơm lây”. Rồng, rắn thế nào, tôi chưa dám nói, nhưng tiền là sự kích thích nhiều bề. Với văn nghệ sĩ, họ còn cảm thấy đó là sự trân trọng. Nhưng vấn đề cuối cùng là tài năng. Tôi có thể đặt hàng nhiều tiền cho một tác phẩm, anh có dám cả quyết tác phẩm của anh hay hay không. Cái này phải bình tĩnh, không vội vã như tăng trưởng nóng được. Ai lại có thứ lý luận xây nhà rồi mới xây nền móng bao giờ. Tiền cũng không đủ mạnh với những cái nhìn thiển cận.
* Ông không chỉ đi hết ngôi làng đã sinh ra mình, thông thuộc, yêu thương cả tỉnh Vĩnh Phúc mà còn bay vượt biên giới Việt; đã xuất bản chín tập sách trong đó có bảy tập thơ và hai tập văn xuôi. Giả dụ với một bạn đọc lần đầu biết đến các sáng tác của mình, ông khuyên bạn đọc ấy, tìm hiểu tác phẩm nào của ông trước hết, để nắm bắt nhanh nhất những gì ông gửi gắm?
– Tôi không dám khuyên nhủ gì đâu, nhưng luôn nghĩ: Cái cố kết của ta là Nhà – Làng – Nước. Tôi cứ lần mò theo đường ấy mà đi. Dở, hay chưa bàn. Nhưng như trên đã nói, tất cả là sự chân thành. Để tôi đọc anh nghe bài thơ nhé:
CHỢT NGHĨ
Đứa trẻ từ trường về khoe sách mới
Cả cuốn sách đầy sắc màu, nhưng không có một dòng về quê, về mẹ
Tôi tần ngần đứng ngóng trời xa
Tôi tần ngần đứng ngóng trời xa
Những mẹ
Những quê
Vời vợi
Gió to sóng cả
Về đâu những chuyến đò đầy?
* Tôi đã đọc tập tản văn “Nhà sau lưng phố” – NXB Phụ Nữ, 2017. Một giọng trầm khắc khoải về sự đô thị hóa của làng xã Vĩnh Phúc. Chấp nhận và tiếc nuối. Những câu chữ như nét bút lông trực họa, đủ phác vô số ký họa khiến người ta đau lặng. Văn xuôi và hội họa, dung chứa thơ. Tại sao vậy? Tại sao ông viết tập tản văn này. Ông có thể kể lý do không?
– Tôi nghĩ chẳng riêng Vĩnh Phúc đâu, làng nào cũng thế. Tôi có lần nói, “giữ làng là giữ nước từ xa”, rồi đã được in thành sách. Nhưng mấy ai đọc đâu. “Nông thôn mới” là một chủ trương tốt nhưng làm biến dạng làng quê với những suy nghĩ thô thiển hạ tầng thì thật đáng tiếc.
Tôi viết tập này là để kêu cứu bản sắc văn hoá Việt, vừa để giải toả nỗi lòng, chứ không có ý ngăn trở hay bảo thủ gì đâu.
Phát triển theo quy luật. Nhưng căn cốt phải giữ. Mất là không lấy lại được. Không thể áp tư duy nhiệm kỳ vào đời thực, nguy hiểm lắm.
Thời ông Nguyễn Bính, mới có “áo cài khuy bấm” mà cảm thấy tan nát hết con người. Giờ, cả đại công trường, không lo lắng sao được. “Quê già phố xá thì non/ Làm cho lũ trẻ lon ton bỏ nhà”. Tôi viết câu thơ ấy cũng lâu rồi.
* Trong bảy tập thơ, ông thuộc được bao nhiêu bài? Nếu cần tuyển những bài thơ hay, câu thơ hay trong bảy tập ấy, tự ông có thể tập hợp được bao nhiêu câu? Xin một vài dẫn dụ?
– Không ít người làm thơ nói không bao giờ nhớ thơ mình. Tôi lại khác, rất nhớ thơ mình, thế mới lạ. Anh thử xem, cầm tập sách của tôi, anh xướng tên bài nào, tôi đọc bài ấy, đảm bảo không vấp váp gì. Vợ tôi còn ca ngợi tôi có trí nhớ tốt. Chỉ tiếc là vợ, con tôi không nhớ nhiều. Chúng bảo, nhớ cái khác quan trọng hơn là thơ tôi.
Còn hay hay dở là ở ngoài kia, trong này nói sao được. Nói về mình, và ca ngợi mình, thừa – và vô duyên lắm.
* Quan sát danh sách Hội viên Hội Nhà văn Việt Nam của Vĩnh Phúc từ: Ngô Linh Ngọc, Ngô Văn Phú, Phùng Cung, Cầm Giang, Trần Đình Hiến, Hữu Thỉnh, Vũ Duy Thông, Ngân Vịnh, Trương Vĩnh Tuấn, Thái Vượng, Xuân Mai, Quách Liêu, Hà Đình Cẩn, Nguyễn Hữu Hà, Đăng Bảy, Phan Trọng Thưởng, Nguyễn Ngọc Tung, Nguyễn Đăng Sâm, Nguyễn Nhuận Hồng Phương, Nguyễn Văn Dân, Đỗ Hàn, Dương Kiều Minh, Nguyễn Hoàng Sơn, Nguyễn Hòa Bình, Lâm Quý, Hoàng Tá, Vũ Đình Minh, Trần Khoái… Ông có nhận xét gì? Ngoài vài trường hợp hội viên đã khuất, phải chăng độ tuổi của Hội viên Nhà văn Việt Nam ngày càng già hóa? Hội VHNT Vĩnh Phúc có chiến lược phát triển hội viên trẻ kế cận không chỉ cho địa phương mà còn là nguồn cung cho các hội chuyên ngành trung ương?
– Tôi vốn nhút nhát, anh kể tên các vị ấy làm tôi ngại ngùng. Sự nghiệp văn chương Vĩnh Phúc và nỗ lực đóng góp cho sự nghiệp văn học của nước nhà là công lao của tiền bối, cá nhân tôi chưa định hình được mình cơ mà.
Ấy là những người thành danh và thành quả lao động không mệt mỏi của họ đã được trân trọng ghi nhận. Tôi mở ngoặc: Phải hy sinh nhiều lắm đấy. Nhưng thực tế bây giờ, có nhiều bác về hưu mới nảy nòi, đốc chứng làm thơ, viết văn. Đương nhiên, “gừng càng già càng cay”, nhưng cái “nghề” này, không phải ai cũng tới bến. Theo đuổi, chèo lái cả đời không tới được nữa là… Nhưng các bác ấy, tự xưng là anh hùng một thuở, đánh Pháp, đánh Mỹ, rồi lãnh đạo sản xuất, lại nhiều năm tuổi Đảng nữa, “nhiệm vụ nào cũng hoàn thành, cương vị nào cũng xuất sắc”, làm thơ khó gì. Có bác một năm ra 4 – 5 tập, bìa cứng, giấy tốt, chuẩn như điều lệ hội, nên đã góp phần quan trọng làm già hoá văn chương.
Còn nói về lớp trẻ. Cái nghề này nghiệt ngã và không hấp dẫn. Cả lợi và danh. Hằng năm, Hội VHNT Vĩnh Phúc cũng có bỏ công, bỏ tiền đào tạo, nhưng kết quả… các cháu giữa đường bỏ cuộc, hoặc… đi không bao giờ về nữa.
* Nhà thơ Hữu Thỉnh, về nghĩa nào đó thì hiện tại là một trong những nhà thơ anh cả của Hội Nhà văn Việt Nam, sinh ra ở Vĩnh Phúc, trưởng thành từ Vĩnh Phúc. Thơ và phong cách lãnh đạo của Hữu Thỉnh ảnh hưởng bao trùm cả nước trong hai thập kỷ. Từng là nhà thơ trẻ được Hữu Thỉnh quan tâm dìu dắt, vậy ông có thể kể một vài câu chuyện về người “anh cả” mà ông cho là sâu sắc, trong lĩnh vực thơ và công tác quản lý không chỉ với cá nhân ông mà còn cả với phong trào VHNT của địa phương?
– Nhà thơ Hữu Thỉnh đến và đi như gió thoảng. Ông là con người của công việc mà. Riêng cái đoạn người ta kéo ông chụp ảnh đã tốn kém thời gian. Nên, tiếng là “đồng hương” nhưng mấy khi được trò chuyện, mà có nói thì cũng câu được câu chăng. Có thể ông đã “quan tâm dìu dắt” tôi, nhưng tôi chưa cảm nhận được thấu. Ông còn mải lo nhiều việc lớn lao khác, tôi không phải “hiện tượng” để ông quan tâm. Nhiều người cứ nghĩ tôi “đồng hương” nên nhận được cái ân huệ ấy. Không có mà. Có lẽ chỉ sau khi tôi được cử làm Uỷ viên Đoàn Chủ tịch Liên hiệp các Hội VHNT Việt Nam, cách đây chừng 5-6 năm, ông mới nhớ chính xác tên tôi. Nhưng lòng tôi, và thực tế – bất kể khi nào, tôi cũng trân trọng ông – một nhà văn hoá, một sư phụ về văn chương, đúng nghĩa. Tôi sẵn sàng phục vụ ông vô điều kiện, nhất là từ khi ông thôi chức Chủ tịch Hội Nhà văn, Chủ tịch Ủy ban toàn quốc Liên hiệp các Hội VHNT Việt Nam. Quê tôi tự hào về ông, nhưng với phong trào địa phương, ông không “đầu tư” nhiều đâu. Bằng chứng là phải đến chục năm, Vĩnh Phúc mới có 01 người được kết nạp Hội Nhà văn Việt Nam cơ mà. Tôi nghĩ, ai cũng cảm thông, chia sẻ với ông, vì ông là người của công chúng, người của quốc gia, cả quốc tế nữa.
* Soi sử cận đại và hiện đại Vĩnh Phúc từng là trung tâm với vai trò của những cá nhân lãnh đạo tạo cảm hứng trong cách mạng giải phóng đất nước như Nguyễn Thái Học… Kim Ngọc trong đổi mới nông nghiệp, Trịnh Đình Dũng trong công nghiệp hóa… Vậy ông có kỳ vọng VHNT Vĩnh Phúc một ngày đẹp trời cũng là trung tâm của vùng thủ đô Tây Bắc?
– Ai chả kỳ vọng về một tương lai tươi tốt. Quê nào cũng xưng “địa linh nhân kiệt”, nhưng mỗi nước thì khó khăn. Tin tưởng nhất là “hào kiệt đời nào cũng có”. Nhưng ở đâu? Cây ở rừng khác, ở công viên khác. Một khi đã công viên hoá thì dẫu có ngày đẹp trời thì mọi thứ cũng như nhau thôi. Với lại, tượng đài nào cũng đều ở trong lòng dân chứ không phải ý chí của ai lãnh đạo. Anh hỏi trung tâm trung tiếc gì, tôi không hình dung nổi và chưa dám có ý nghĩ lớn thế đâu. Đã là nhà thơ, còn lo bếp núc văn nghệ cũng đủ mệt rồi.
* Hội VHNT Vĩnh Phúc từng tự hào có đội ngũ văn nghệ sĩ tên tuổi bao trùm nhiều lĩnh vực và nay thế hệ tiếp nối cũng không kém phần thành tựu. Trong đó sự đóng góp của các hội viên chuyên ngành trung ương có vai trò như thế nào với một hội văn nghệ địa phương? Ví như vai trò của Hội viên Nhà văn VN ở Vĩnh Phúc chẳng hạn?
– Các bác thành đạt ở Trung ương mấy khi về quê. Lúc trẻ ít về, khi già lại kêu bệnh tật. Cũng có người về, đưa mấy hộp quà, nói vài câu thương nhớ, bắt tay giật giật liên hồi… thế là đi. Mà nói gọn, mấy ông nhà văn cũng quan liêu lắm. Bây giờ hỏi giá thóc bao nhiêu là chịu. Nông dân xịn mà thờ ơ với cội rễ. Hoá ra văn nhân toàn chuyện trên giời. Tôi có lần hỏi một giáo sư: Một ngày ông nhớ mẹ ông mấy phút [?]. Ông nghĩ một lát rồi gục xuống. Ông không trả lời một ngày ông không nhớ đến mẹ ông một phút nào.
Về hưu mới viết văn làm thơ, lại to tiếng bảo đấy là “sân chơi sang trọng”, rồi lại in mấy câu thương thương nhớ nhớ chẳng vào đâu, nghe nó thế nào. Nhưng một khi là tiền bối, mấy ai động đến làm gì.
Nhưng nói thế lại thành ra bạc bẽo. Văn nghệ vốn bạc bẽo vô cùng. Không có hội viên thì không có hội. Có hội rồi thì hội viên chửi hội không thiếu câu gì. Chửi thì do hội có lỗi, hoặc là không thoả mãn hội viên, nhiều vấn đề lắm. Nhưng hội có phải cơ quan giải quyết chính sách đâu. Trước mặt thầy giáo, ai cũng là học trò. Trước mặt sĩ quan, ai cũng tiểu tốt. Thực, có muốn ai hơn mình đâu. Hội viên không tìm ra đường nào “sang trọng” hơn thì cứ hội mà nhắm.
NGUYỄN THAM THIỆN KẾ thực hiện
>> Xem tiếp kỳ 2: Ở trung ương…