50 cuốn sách phi hư cấu hàng đầu năm 2022

 - 

Hội thảo, do Hiệp hội quyền sao chép Việt Nam (Vietrro), Hội cựu giáo chức Việt Nam phối hợp với Hiệp hội tác giả và dịch giả phi hư cấu Nauy (NFF) tổ chức, diễn ra vào ngày 16/6 tại Hà Nội.

Tác phẩm phi hư cấu (non-fiction) là một phương thức sáng tạo của con người, phản ánh hiện thực bằng các sự kiện, vấn đề có thật, không dựa trên trí tưởng tượng, hư cấu. Tác phẩm phi hư cấu gồm có tự truyện, almanac, tiểu sử, nhật ký, thư từ, từ điển, sách giáo khoa, các công trình khoa học... Luật Sở hữu trí tuệ ban hành năm 2005 của Việt Nam quy định rõ các loại hình được bảo hộ quyền tác giả gồm: Tác phẩm văn học, khoa học, sách giáo khoa, giáo trình và tác phẩm khác được thể hiện dưới dạng chữ viết hoặc ký tự khác; Bài giảng, bài phát biểu; Tác phẩm báo chí... Như vậy, tác phẩm phi hư cấu nằm trong phạm vi được bảo hộ.

Độc giả Việt Nam có nhu cầu sử dụng lớn đối với các tác phẩm phi hư cấu. Nhưng các tác giả vẫn chưa được trả công xứng đáng do vấn đề bản quyền chưa được tôn trọng. Ảnh: Hoàng Hà.

Tuy nhiên, tại Việt Nam, tác phẩm phi hư cấu lại là đối tượng bị xâm hại bản quyền nghiêm trọng, với quy mô lớn và được thực hiện một cách trắng trợn nhất. Giáo sư Nguyễn Mậu Bành - phó chủ tịch Hội Cựu giáo chức VN - cho biết, thực trạng vi phạm quyền tác giả đang tràn lan trong ngành giáo dục - nơi chiếm tỷ lệ 80% số sách xuất bản trong cả nước hàng năm. Sách giáo khoa, giáo trình, tài liệu khoa học thường bị in lậu, tái bản, sao chép hàng loạt không hề có sự xin phép hoặc trả tác quyền cho tác giả. Hiện tượng sinh viên, thậm chí là các giảng viên, tiến sĩ, giáo sư... "biến" công trình của người khác thành của mình cũng ngày càng phổ biến.

Chia sẻ về vấn đề này, giáo sư Phan Trọng Luận - người chủ biên nhiều đầu sách giáo khoa - cho rằng, giới khoa học Việt Nam xưa nay vẫn quan niệm, sách họ viết ra là nhằm để phổ biến kiến thức, phố biến được đến càng nhiều đối tượng càng tốt. Vì thế, họ mặc nhiên chấp nhận cảnh sách của mình bị copy, in ra hàng loạt mà không nhận được đồng thù lao nào. "Chúng tôi dường như có một mặc cảm, là không bao giờ muốn nói đến chuyện nhuận bút nhiều hay ít. Tự bản thân cứ thấy chuyện đó là tầm thường, không xứng đáng với tư cách cao thượng của người tri thức", ông Luận nói.

Tuy nhiên, với khoảng 80 đầu sách đã xuất bản, không ít lần ông bị các nhà xuất bản "khai gian" số lượng phát hành để "bớt xén" số nhuận bút mà ông cho là vốn đã rất bèo bọt. Vị giáo sư kể: "Cách đây hơn 15 năm, tôi có cuốn sách in đi in lại nhiều lần nhưng lần nào cũng ghi 1.000 cuốn. Tôi tìm đến nhân viên quản lý số liệu của nhà xuất bản nọ và được biết số liệu trong máy tính là 10.000 cuốn". Khi ông đem sự chênh lệch này hỏi lại giám đốc, vị này hứa sẽ kiểm tra. Nhưng ngay sau đó, ông nhận được điện thoại của nhân viên số liệu, mong ông không tiết lộ người cung cấp thông tin, nếu không cô sẽ bị đuổi việc. Ông thở dài: "Thế là tôi phải im lặng và thất bại trong cuộc chơi với nhà xuất bản...".

Hiện nay, số lượng bản in công bố trên các cuốn sách thường thấp hơn nhiều so với số lượng phát hành thật do các nhà xuất bản nắm giữ. Ông Luận đặt câu hỏi: "Vậy có cách gì kiểm tra số lượng phát hành để đảm bảo quyền lợi chính đáng cho người sáng tác đây? Hay là tác giả chỉ biết trông cậy vào lòng tốt và lương tâm của nhà xuất bản?".

Giải thích cho thực trạng xâm hại tràn lan với tác phẩm phi hư cấu, bà Đoàn Thị Lam Luyến - giám đốc Trung tâm Quyền tác giả văn học Việt Nam - nhận định, bên cạnh việc giới trí thức chưa thực sự để ý đến vấn đề bản quyền, thì điều quan trọng là cho tới nay, Việt Nam vẫn chưa có tổ chức bảo vệ quyền tác giả đối với tác phẩm phi hư cấu. "Trung tâm quyền tác giả văn học Việt Nam của chúng tôi chỉ bảo hộ cho các tác phẩm hư cấu. Bản thân Trung tâm cũng không đủ thẩm quyền thu phí đối với các hành động sao chép, sao chụp tác phẩm. Việc này phải trông chờ vào Hiệp hội quyền sao chép Việt Nam (Vietrro) mới ra đời. Nhưng tôi cho rằng, việc thực thi sẽ cần nhiều thời gian và sẽ còn gặp nhiều khó khăn".

Hiện tại, Ban vận động thành lập Hiệp hội Quyền tác giả phi hư cấu của Việt Nam mới được thành lập. Bà Lam Luyến - người đồng thời là Tổng thư ký Vietrro - cho biết, để có bước đi đúng đắn trong lĩnh vực này, Ban vận động đã nhờ đến sự tư vấn của các chuyên gia Nauy. Có mặt tại cuộc hội thảo, ông Trond Andreassen - Tổng thư ký Hiệp hội tác giả và dịch giả phi hư cấu Nauy (NFF) - nhận định, trong vấn đề bảo vệ quyền tác giả phi hư cấu, Việt Nam xuất phát khá chậm so với nhiều quốc gia khác. Khó khăn lớn nhất trong quá trình thực thi, theo ông, là thói quen xâm phạm bản quyền đã trở nên quá phổ biến trong đại bộ phận dân chúng. Ông Andreassen cho rằng, Việt Nam cần có thời gian để người dân làm quen với việc trả phí để được hưởng thụ sản phẩm trí tuệ của người khác.

Ông cũng giới thiệu mô hình hoạt động đã được NFF áp dụng rất thành công tại Nauy. Theo đó, mỗi năm, trong tổng số tiền thu được từ phí bản quyền, NFF dành ra 9 triệu USD hỗ trợ cho các tác giả phi hư cấu viết sách mới. Kết quả, mỗi năm, Nauy có thêm khoảng 4.500 đầu sách. Ông kết luận, khi luật sở hữu trí tuệ được tôn trọng, hàng năm, Nauy có thêm hàng nghìn đầu sách nhờ vào việc thu phí tác quyền từ người sử dụng. Nếu Việt Nam thực hiện được việc này, kết quả sẽ còn khả quan hơn nhiều, bởi Việt Nam đông dân hơn rất nhiều so với Nauy.