Áo dài Việt Nam không chỉ đơn thuần là một loại trang phục dân tộc mà còn chứa đựng một bề dầy lịch sử, truyền thống văn hóa, những quan niệm thẩm mỹ, ý thức và tinh thần dân tộc của người Việt Nam.
Trải qua bao đổi thay của xã hội và thời đại, chiếc áo dài vẫn luôn là biểu tượng tuyệt đẹp của nền văn hóa dân tộc, là niềm tự hào của con người Việt Nam.
Sự hình thành và phát triển của áo dài Việt
Theo các nhà nghiên cứu lịch sử, nhà nghiên cứu văn hóa Việt Nam, cho đến nay, vẫn chưa có tài liệu nào có thể khẳng định chính xác chiếc áo dài ra đời từ khi nào.
Tuy nhiên, một số nghiên cứu gần đây đã chỉ ra rằng áo dài có lẽ có nguồn gốc xa xưa, bởi bóng dáng của chiếc áo dài đã xuất hiện qua những hình khắc người Việt cổ mặc áo xẻ hai tà tung bay trên mặt trống đồng Ngọc Lũ cũng như các hiện vật khác thời Đông Sơn.
Hình bóng chiếc áo dài cũng có thể thấy trong trang phục của các Anh hùng liệt nữ Bà Trưng, Bà Triệu qua các bức tranh dân gian Đông Hồ nổi tiếng.
[Áo dài - nét đẹp văn hóa, biểu tượng của vẻ đẹp phụ nữ Việt Nam]
Bóng dáng áo dài cũng có thể thấy trong các bộ “mớ ba mớ bảy” nền nã của sân khấu chèo dân gian, xống áo đẹp đẽ của các liền chị quan họ hay trong trang phục đặc sắc của tượng Ngọc nữ chùa Dâu ở Bắc Ninh...
Vì nhiều lý do khác nhau, đến nay, nguồn sử liệu sớm nhất ghi chép về sự xuất hiện của áo dài Việt Nam chỉ còn được lưu lại trong “Đại Nam thực lục tiền biên.”
Vũ Vương Nguyễn Phúc Khoát [1739-1765] là người đầu tiên ban sắc dụ định hình hình thức của chiếc áo dài là quốc phục của dân Đàng Trong thời kỳ đó.
Với sắc dụ này, Nguyễn Vũ Vương ngầm mong muốn khẳng định độc lập và “quốc tính” riêng của Đàng Trong so với Đàng Ngoài sau gần 200 năm ly khai; để phân biệt người Việt với người các dân tộc khác. Từ đó mà ra đời chiếc áo dài giao lãnh hay còn gọi là áo dài đối lĩnh.
Áo được may từ bốn tấm vải, thân áo rộng dài, xẻ hai bên hông, cổ tay rộng, cổ áo gần giống áo với tứ thân, mặc phủ ngoài yếm lót cùng với váy đen và thắt lưng màu. Chiếc áo dài kiểu này nhanh chóng trở thành y phục của mọi tầng lớp xã hội.
Đến thời vua Gia Long [1802-1819], chiếc áo dài tứ thân được nâng cấp thành áo ngũ thân gồm hai tà sau, hai tà trước và một tà váy ẩn dưới tà trước.
Áo ngũ thân chủ yếu dành cho giai cấp quý tộc để phân biệt với tầng lớp lao động mặc áo tứ thân.
Thời vua Minh Mạng thứ 7 [1826], nhà vua xuống dụ chuẩn cho dân chúng sửa đổi, thống nhất y phục Bắc Nam và áo dài chính thức trở thành quốc phục trong cả nước.
Trải qua bao biến thiên của lịch sử, chiếc áo dài Việt Nam đã được chỉnh sửa, sàng lọc, hoàn thiện để từ chiếc áo dài tứ thân, ngũ thân biến thành tà áo dài "Le Mur."
Đây là kiểu áo dài cách tân đầu tiên mà họa sỹ Cát Tường tung ra, lấy cảm hứng hoàn toàn từ chiếc váy của phương Tây với nối vai, tay phồng, cổ lá sen...
Áo chỉ có hai vạt trước và sau, vạt trước dài chấm đất, áo được may ôm sát cơ thể, tay thẳng và có viền nhỏ. Khuy áo được mở sang bên sườn nhằm nhấn thêm vẻ nữ tính, đặc biệt những màu thâm, nâu, đen của áo dài truyền thống được thay bằng màu sắc sặc sỡ, tươi sáng mặc kết hợp với quần trắng.
Sau đó, họa sỹ Lê Phổ cải tiến kiểu áo dài “Le Mur” theo cách dung hòa giữa váy phương Tây với áo tứ thân truyền thống, vạt áo được may dài, tay không phồng, cổ kín, nút bên phải áo, may ôm sát cơ thể, kiểu áo dài này mặc với quần ống loe màu trắng, được phụ nữ Việt thời đó rất ưa chuộng.
Rồi áo dài tay Raglan xuất hiện vào năm 1960 do Nhà may Dung ở Đakao, Sài Gòn sáng tạo ra. Áo dài tay Raglan ôm khít cơ thể hơn, cách nối tay từ cổ chéo xuống một góc 45 độ giúp người mặc thoải mái linh hoạt hơn. Hai tà nối với nhau bằng hàng nút bấm bên hông. Đây chính là kiểu áo dài góp phần định hình phong cách cho áo dài Việt Nam sau này...
Từ tài liệu của các nhà nghiên cứu lịch sử, văn hóa cho thấy, lịch sử hình thành áo dài Việt Nam đã trải qua nhiều giai đoạn biến thể trong phong cách sáng tạo, cách tân từ kiểu dáng đến chất liệu...
Điều này thể hiện sự giao thoa văn hóa của con người Việt Nam, hình thành văn hóa áo dài tôn vinh vẻ đẹp người phụ nữ, nâng cao giá trị văn hóa truyền thống dân tộc, trang phục áo dài thành một biểu trưng văn hóa dân tộc Việt Nam.
Vào thập niên 70, 80 của thế kỷ 20, Việt Nam chuyển sang giai đoạn đổi mới. Áo dài được cách tân với các phiên bản ngắn hơn, chất liệu nhẹ, nhiều màu sắc sặc sỡ, nhiều họa tiết cây cỏ, hoa văn và hình học...
Dù trải qua một hành trình dài với nhiều biến đổi về kiểu dáng, chất liệu từ hiện đại đến phá cách, nhưng áo dài Việt Nam vẫn giữ được sức hấp dẫn, phô bày được vẻ đẹp gợi cảm mà kín đáo của người phụ nữ mà vẫn giữ nguyên được hồn cốt, bản sắc Việt Nam...
Nơi lắng đọng bản sắc dân tộc
Nếu như người Nhật tự hào với kimono, người Hàn Quốc nổi tiếng với hanbok, người Việt Nam luôn được biết đến với hình ảnh chiếc áo dài duyên dáng và thướt tha.
Theo Giáo sư-Tiến sỹ Đặng Văn Bài, Phó Chủ tịch Hội đồng Di sản Văn hóa Quốc gia, nếu hiểu bản sắc văn hóa dân tộc là chỉ dấu quan trọng để phân biệt giữa Việt Nam và các quốc gia khác, thì áo dài là một biểu tượng rõ ràng và cụ thể nhất về bản sắc văn hóa Việt.
Bởi vì khi nhìn thấy kimono ta sẽ liên tưởng tới Nhật Bản, hanbok của Hàn Quốc, sườn xám của Trung Hoa, sari của Ấn Độ và áo dài là hình tượng về người phụ nữ Việt Nam.
Có thể nói, áo dài với vẻ đẹp mang nữ tính điển hình đang là phương tiện quan trọng để quảng bá hình ảnh Việt Nam đi khắp thế giới.
Nhìn về tổng thể, chiếc áo dài Việt Nam phô mà vẫn kín, kín mà lại hở, đầy tự do, khoáng đạt, nhưng vẫn đảm bảo sự thanh cao, lịch lãm, đồng thời cũng rất tiện lợi, năng động, dễ sử dụng mà vẫn giữ được sự trang nhã, sang trọng cần thiết. Do vậy, áo dài dễ dàng được phổ cập rộng rãi trong các tầng lớp nhân dân, có thể sử dụng trong nhiều không gian, thời gian, sự kiện khác nhau.
Khác với kimono, hanbok chỉ có thể xuất hiện trong các nghi lễ, lễ hội, sự kiện trang trọng, áo dài Việt Nam có thể sử dụng cả với tư cách lễ phục và thường phục. Điều đó thể hiện tính linh hoạt, năng động, dễ hội nhập của áo dài Việt Nam trong đời sống đương đại.
Bên cạnh những bản sắc chung, áo dài Việt Nam cũng mang những sắc thái riêng, thể hiện tính vùng miền rất rõ. Chẳng hạn, ở miền Nam, khí hậu quanh năm nóng nực, áo dài Nam Bộ thường được lược bỏ bớt cổ cao, thành cổ rộng, tay áo không dài mà lửng hoặc cộc tay.
Phụ nữ miền Nam ưa thích màu sắc rực rỡ, nhiều hoa văn, có đính kim sa, cườm, kim tuyến, phụ kiện...
Trong khi đó, phụ nữ miền Trung, đặc biệt là xứ Huế, do ảnh hưởng của môi trường gia giáo, không khí trầm mặc vùng đất cố đô, nên có phần ưa chuộng các tông màu trầm, dịu nhẹ, nhất là màu tím Huế đã trở thành thương hiệu.
Phụ nữ miền Bắc, nhất là ở Hà Nội, thường chọn màu sắc và kiểu dáng không quá phô trương mà thiên về trang nhã, thanh lịch, nhẹ nhàng. Miền Bắc có mùa Đông nên cổ áo thường cao, tay áo dài, tạo độ thướt tha cho chiếc áo truyền thống.
Trong bối cảnh giao lưu, hội nhập toàn cầu, chiếc áo dài Việt Nam đã nhiều biến đổi, cải tiến, nâng cấp cả về chất liệu, thiết kế kiểu dáng, màu sắc, họa tiết... để ngày càng trở nên gợi cảm, tinh tế và cuốn hút hơn.
Dù kinh qua rất nhiều chặng đường khác nhau trong quá trình giao lưu, hội nhập văn hóa Đông-Tây, chiếc áo dài vẫn luôn giữ được những nét bản sắc riêng.
Áo dài tôn lên vóc dáng và vẻ yêu kiều, hấp dẫn của người phụ nữ Việt Nam: gợi cảm nhưng kín đáo, nhẹ nhàng nhưng có sức hút mạnh mẽ.
Chính sự kết hợp vừa truyền thống vừa hiện đại, vừa chuẩn mực vừa phá cách đã làm chiếc áo dài Việt Nam đạt được vị trí đặc biệt trên các sàn diễn thời trang thế giới. Áo dài vẫn sẽ mãi là tâm hồn, văn hóa, tinh thần Việt và là trang phục truyền thống mang đậm tính lịch sử lâu đời của nước Việt ngàn năm văn hiến./.
Phương Lan [TTXVN/Vietnam+]
Lo ngại không gìn giữ được quốc phục
Ở Tuần lễ thời trang Trung Quốc mùa xuân - hè 2019 diễn ra tại Bắc Kinh, nhà thiết kế [NTK] Trung Quốc đã giới thiệu những mẫu thiết kế có phom dáng và cấu trúc không khác gì áo dài Việt Nam mang thương hiệu Ne-Tiger.
Điều đáng nói là những thiết kế ấy được chú thích là “Chinese style” [phong cách Trung Quốc]. Thậm chí, Zhang Zhifeng - nhà sáng lập Ne Tiger còn tuyên bố: “Khi sáng tạo ra bộ sưu tập, tôi đã nhấn mạnh vẻ kiêu sa cũng như phẩm giá của trang phục truyền thống Trung Quốc”.
Không chỉ có Nei Tiger, nhiều bộ sưu tập áo dài khác cũng đã và đang được giới thiệu ở Trung Quốc như là thành quả sáng tạo của họ. NTK Sỹ Hoàng kể lại câu chuyện năm 2008, trong khuôn khổ hoạt động kỷ niệm giao lưu văn hóa giữa Việt Nam và Nhật Bản tổ chức tại Tokyo - Nhật Bản, anh có dịp đi tham quan Bảo tàng Kimono, lúc đó tại bảo tàng có triển lãm chuyên đề Lịch sử trang phục 5.000 năm Trung Quốc.
“Nhưng thật bất ngờ, lo lắng khi tủ kính trưng bày hiện vật cuối cùng của triển lãm tôi nhìn thấy là hiện vật nguyên bản một bộ áo dài lụa màu xanh ngọc, nón lá và đôi guốc mộc. Phía dưới là bảng ghi chú thích hàng chữ trang phục hiện đại Trung Quốc”.
NTK áo dài Võ Việt Chung cũng cho biết đây không phải là lần đầu anh chứng kiến các mẫu áo dài của Việt Nam xuất hiện trong các bộ sưu tập của các NTK nước ngoài. Anh kể 10 năm trước khi dự Tuần lễ thời trang ở Thượng Hải [Trung Quốc] cũng đã chứng kiến điều này.
Đã từ lâu, cả thế giới đều biết, áo dài là trang phục truyền thống của Việt Nam. Chiếc áo dài Việt Nam được nhân loại đánh giá sự đặc trưng ngang với kimono của Nhật Bản, hanbok của Hàn Quốc và sườn xám của Trung Quốc. Cụ thể, chiếc áo dài được ghi rõ “ao dai” cùng với hai từ nữa là “pho” và “banh mi” được giữ nguyên âm tiếng Việt trong từ điển Oxford, như một đặc trưng văn hóa Việt Nam.
Theo tài liệu cung cấp từ Cục Mỹ thuật, Nhiếp ảnh và Triển lãm, tiền thân áo dài được gọi là áo ngũ thân cổ đứng. Loại áo này nữ và nam may khá giống nhau, chỉ khác nhau vài đặc điểm như: nữ cổ áo thấp hơn nam, ống tay nữ hẹp hơn ống tay nam..., được định hình từ thời Chúa Nguyễn Phúc Khoát [1739-1765], ông là người đặt nền tảng cho hình hài của áo dài.
Sau khi nhà Nguyễn thống nhất đất nước [1802] đã kế thừa sự cải cách trang phục của Chúa Nguyễn. Tới năm 1836 - 1837 Vua Minh Mạng quyết định tiến hành cải cách trang phục và áo dài được phổ biến rộng trong cả nước.
Trong những năm đầu thập niên 30 của thế kỷ XX, họa sĩ Cát Tường là người khởi xướng cho phong trào cách tân áo dài truyền thống. Ông đã thiết kế áo dài gọn hơn, khoe vẻ đẹp người phụ nữ, phù hợp với đời sống xã hội lúc bấy giờ. Họa sĩ Cát Tường đã thêm những yếu tố tạo hình mới vào áo dài như vai bồng, áo có cổ lá sen, tà áo hẹp hơn…
Với những căn cứ lịch sử và nguồn gốc xuất xứ như vậy, nhưng cho đến nay áo dài vẫn chưa được công nhận là quốc phục nữ giới của Việt Nam. Điều này khiến rất nhiều người lo ngại.
Vì sao áo dài chưa được công nhận là quốc phục?
Có thể nói, vấn đề lựa chọn quốc phục là trăn trở bấy lâu nay từ cấp Nhà nước cho đến các NTK thời trang. Từ những năm 90 đến nay, việc chọn quốc phục đã được đưa ra “cân, đo, đong, đếm” nhiều lần qua các kì họp cấp Nhà nước và các cuộc thi thiết kế thời trang, nhưng vẫn chưa được quyết định thống nhất do nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan.
Dẫu còn có những băn khoăn nhưng nhiều nhà quản lý, nghiên cứu, các chuyên gia, nhà ngoại giao văn hóa... khẳng định, quốc phục là biểu tượng văn hóa Việt Nam cần có trong bối cảnh hiện tại, nhất là khi nước ta đang mở rộng hội nhập. Tuy nhiên, để tuyển chọn được biểu tượng mang bản sắc văn hóa dân tộc nhất thiết phải xây dựng các tiêu chí và lộ trình bài bản.
Riêng về áo dài, nhiều ý kiến cho rằng đã đáp ứng được bốn tiêu chí mà quốc phục được lựa chọn cần phải có. Đó là: Đã được phổ biến rộng rãi trên ba miền Việt Nam và không giống về hình dáng, kiểu cách, chất liệu bất kỳ một nước nào trên thế giới; được nhân dân ta tôn vinh yêu quý sử dụng lâu đời và nhất là trong nghi thức lễ hội truyền thống từ Trung ương đến địa phương, kể cả kiều bào ta ở nước ngoài; chất liệu bằng chất liệu lụa tơ tằm truyền thống và có thể là chất liệu mới tương tự; có kiểu dáng, cấu trúc mỹ thuật tạo hình hợp lý, phù hợp với thuần phong mỹ tục Việt, màu sắc trang nhã, họa tiết lịch sự, văn minh và do nhân dân ta sáng tạo ra.
Phân tích về áo dài nữ Việt Nam, có thể cảm nhận được cấu trúc tạo hình không ở nơi nào có được kể cả các nước như Ấn Độ, Trung Quốc, Nhật Bản… Những đường cong, đường lượn của nếp may cộng với màu sắc rực rỡ, êm dịu đã tạo thêm giá trị thẩm mỹ duyên dáng của người thiếu nữ trong ngày hội, ngày vui của dòng họ, gia đình.
Cụ Trần Thị Hoàn 100 tuổi hưởng ứng Cuộc thi Áo dài Thanh Chương online 2020.
Về chất liệu và kiểu dáng hoàn toàn là sản phẩm sáng tạo của chính người Việt. Thế nên trong các tác phẩm mỹ thuật thiếu nữ của Nguyễn Gia Trí, Tô Ngọc Vân, Trần Văn Cẩn, Lương Xuân Nhị… đã phản ánh một cách rất sinh động, thẩm mỹ của thiếu nữ Việt trong bộ áo dài truyền thống.
Thế nhưng, việc bảo vệ, gìn giữ và tôn vinh áo dài như một di sản văn hóa, một “cộc mốc chủ quyền” trong thời trang cũng không hề dễ dàng gì, mà sự kiện tại Tuần lễ thời trang Trung Quốc mùa xuân - hè 2019 diễn ra tại Bắc Kinh là một minh chứng, gây bức xúc cho nhiều người như phát biểu của NTK Minh Hạnh: “Ngay sau khi xem chương trình, tôi đã rất bất bình và gọi điện cho một số nhà quản lý đề nghị Việt Nam nên có động thái đăng ký bản quyền chiếc áo dài với Tổ chức Sở hữu trí tuệ thế giới. Bởi đây chính là một “đường lưỡi bò” thứ 2 về mặt văn hóa”.
Khẩn trương công nhận áo dài là quốc phục Việt Nam đó là mong muốn của rất nhiều nhà văn hóa cũng như NTK thời trang. PGS.TS Bùi Hoài Sơn - Viện trưởng Viện Văn hóa nghệ thuật quốc gia Việt Nam nêu quan điểm, từ câu chuyện các nhà tạo mẫu Trung Quốc gọi mẫu áo dài Việt Nam là “phẩm giá trang phục truyền thống Trung Quốc”, đặt ra bài học về việc xây dựng thương hiệu cho áo dài Việt Nam nói riêng và các thương hiệu văn hóa Việt Nam nói chung, để từ đó, không chỉ giúp các sản phẩm văn hóa - nghệ thuật Việt Nam tạo ra những giá trị kinh tế cho đất nước, thực sự là động lực cho sự phát triển kinh tế - xã hội, mà còn khẳng định giá trị văn hóa Việt Nam trên thế giới, tránh tình trạng “đánh cắp bản quyền” như trường hợp của áo dài này.
Được biết, việc công nhận chiếc áo dài là quốc phục Việt Nam cho cả nam và nữ đã được xới xáo cách đây nhiều năm. Nhưng suốt những năm qua, việc công nhận ấy vẫn còn “nghẽn” ở các cuộc hội thảo, bàn luận.
Theo ông Vi Kiến Thành - Cục trưởng Cục Mỹ thuật, nhiếp ảnh và triển lãm, khi trình lên Chính phủ vào năm 2014, đề án này đã phải dừng lại bởi chưa tìm được bộ lễ phục cho nam giới và một số lý do khác. Vì vậy tới nay, mặc dù áo dài nhận được sự đồng thuận rất lớn của xã hội nhưng vẫn chưa có văn bản cụ thể nào công nhận áo dài là quốc phục.
Áo dài - tài sản không chỉ riêng cho nữ giới
Nhắc đến áo dài Việt Nam, người ta thường chỉ nghĩ đến hình ảnh duyên dáng, nhẹ nhàng của người phụ nữ Việt Nam thướt tha trong tà áo dài truyền thống, mà ít ai nhớ rằng bộ “áo dài, khăn đóng” cũng từng là trang phục truyền thống, đặc trưng của đàn ông Việt. Trải qua nhiều biến cố lịch sử, áo dài nam giới dường như đã có lúc bị mai một.
Ngay từ thời Vua Lý Thái Tông, Nhà Vua đã bắt đầu có ý định muốn thể hiện đất nước tự cường thông qua vấn đề trang phục. Đến thời Chúa Nguyễn, vấn đề này càng được chú trọng. Chúa Nguyễn Phúc Khoát là người có công khai sáng và định hình cho chiếc áo dài Việt Nam ở xứ Đàng Trong.
Kể từ năm 1802 thời Vua Gia Long trở đi, nhà Nguyễn đã hoàn thiện tà áo dài nam hoàn chỉnh. Chiếc áo dài nam của người đàn ông Việt mang tính giáo dục rất cao, khi mặc bộ trang phục lên người, nó buộc người mặc phải có phong thái nghiêm trang, đĩnh đạc.
Không được may mắn như áo dài của nữ giới, trải qua nhiều biến cố lịch sử, tà áo dài ngũ thân của nam giới có lúc lại dường như bị quên lãng. Nhà nghiên cứu văn hóa Đinh Hồng Cường chia sẻ: “Sau năm 1945, đất nước rất nghèo, để may áo ngũ thân như thế này rất tốn vải vóc. Sau đó chúng ta đối mặt những cuộc chiến chinh trường kỳ, đó là lý do áo dài nam bị mai một.
Phong trào Tây hóa, thay đổi khiến người ta có cái nhìn mới hơn cũng là lý do áo dài nam bị ảnh hưởng. Đất nước lại tiếp tục chiến tranh và tà áo dài không có cơ hội được tiếp tục nối liền. Một điểm rất tiếc cho tà áo dài nam là hình ảnh áo dài này gắn liền với hình ảnh cụ lý trưởng, cường hào làm người ta có cái nhìn sai lệch về tà áo dài nam giới”.
Hồng Minh