Vì sao chỉ định thở oxy

Mục đích của liệu pháp oxy là “cung cấp oxy cho nhu cầu chuyển hóa của tế bào”. Muốn đạt được mục đích đó thì phải thỏa mãn những điều kiện sau:

Đảm bảo nồng độ oxy thích hợp trong khí thở vào: Bình thường tỷ lệ oxy khí thở vào là 21% (chính xác là 20,9%). Ở nồng độ này áp lực riêng phần của nó là 150mmHg và áp lực riêng phần oxy trong phế nang là 100mmHg. Oxy sẽ khuyếch tán qua màng phế nang – mao mạch vào máu cho đến khi áp lực cân bằng giữa 2 bên màng.

Đường thở thông thoáng và thông khí phổi tốt để đảm bảo đủ áp lực riêng phần oxy phế nang.

Thở oxy qua canula mũi: Một dây nhựa mềm cung cấp oxy qua 2 ống nhỏ vào hai lỗ mũi, dây vắt qua tai trông như đang đeo kính nên còn gọi là “oxy gọng kính” hay ngắn hơn là ‘oxy kính”. Lượng oxy cung cấp có thể lên tới 6 lít/ph, đạt nồng độ oxy trong khí thở vào lên tối đa 40% (nồng độ oxy tự nhiên của không khí đã là 21%). Lượng oxy trước khi tới mũi bệnh nhân cần qua bình nước làm ẩm để không làm khô niêm mạc mũi, gây kích ứng cho người bệnh. Thở oxy qua mũi rất dễ làm, có thể thực hiện ngay tại nhà, giúp cho người bệnh mức độ nhẹ.

Thở oxy qua mặt nạ (mask): Dòng oxy tốc độ cao sẽ vào một mặt nạ bằng nhựa dẻo sẽ úp vào mặt bệnh nhân, có mặt nạ có túi dự trữ kèm. Cách này giúp cho bệnh nhân thở oxy có hiệu quả hơn và lưu lượng oxy cao hơn, dòng oxy có thể lên đến 15 lít/phút, nồng độ oxy trong khí hít vào có thể lên tới 65%. Thích hợp cho người khó thở nhiều trong lúc tìm cách hỗ trợ khác cao hơn.

Một số loại mask thở oxy:

- Mask đơn giản: Là loại mask không có van và bóng dự trữ. Loại mask này có thể cung cấp nồng độ oxy khí thở ổn định hơn thở qua ống thông mũi. Cho FiO2 vào khoảng 35-60% với lưu lượng 5-6 lít/ phút. Thay đổi các thông số hô hấp cũng có thể làm thay đổi FiO2. Thông thường ở người lớn nên thở ít nhất là 5 lít để tránh thở lại CO2.

- Mask không thở lại: Là mask có bóng dự trữ và có van 1 chiều tránh thở lại. Mask này có thể cung cấp FiO2 đạt 100% nhưng phải thật kín để tránh lọt khí trời vào mask và lưu lượng khí phải đủ để làm căng bóng dự trữ.

- Mask thở lại một phần: Mask này chỉ có bóng dự trữ, không có van 1 chiều. Với lưu lượng 10 lít/ phút có thể cung cấp FiO2 50-65%.

- Mask Venturi: Là mask có cấu tạo theo nguyên lý Bernulli để dẫn 1 thể tích lớn không khí (đến 100 lít/ phút) để trộn với dòng oxy vào (2-12 lít/ phút). Kết quả sẽ tạo khí trộn có nồng độ oxy ổn định từ 24-40% phụ thuộc vào lưu lượng oxy.

Thở oxy dòng cao (HFNC-High Flow Nasal Cannula): Phương pháp này mới phổ biến gần đây. Dòng oxy được máy hòa trộn rồi cung cấp qua ống dẫn đường kính lớn đến mũi với tốc độ rất cao, có thể lên tới 60 lít/phút, nồng độ oxy có thể tới 100%. Dòng khí oxy lưu lượng cao này làm tăng nồng độ oxy máu nhanh, tăng áp suất trong phế nang kể cả khi thở ra, mở nhiều phế nang tham gia hô hấp, chống xẹp phổi. Tác dụng của thở oxy dòng cao rất tốt, giúp cho nhiều bệnh nhân cải thiện hô hấp và không phải đặt nội khí quản thở máy xâm nhập.

Thở máy không xâm nhập CPAP và BIPAP: Các phương pháp ở trên chỉ cung cấp nồng độ oxy cao trong khí thở vào, còn việc thở vẫn phải do người bệnh chủ động hít vào. Khi khó thở nặng, cần dùng máy thở, tạo áp lực dương giúp người bệnh hít vào, giảm công hô hấp. Máy thở đơn giản nhất là máy loại không xâm nhập, tạo áp lực dương ở mask úp vào mũi miệng bệnh nhân. 

Thở máy xâm nhập: Gọi là xâm nhập vì dòng khí bơm vào phổi cần qua ống nội khí quản hoặc ống mở khí quản, tức là phải làm các thủ thuật xâm nhập vào người bệnh. Vì vậy loại máy này chỉ sử dụng trong bệnh viện và nhân viên cần được đào tạo kỹ. Các bác sĩ hồi sức cấp cứu được đào tạo về máy thở sẽ chọn loại kiểu thở (mode), tần số thở (f), lượng khí mỗi lần thở vào (Vt), tỷ lệ thời gian giữa thở vào và thở ra (I/E), nồng độ oxy trong dòng khí thở vào (FiO2)…

Sau khi cho thở 30 phút bác sĩ sẽ thử lại nồng độ khí trong máu động mạch để điều chỉnh lại các thông số. Trong quá trình thở máy luôn có mặt điều dưỡng và bác sĩ trực để xử trí các sự cố máy thở, nhiều lúc máy có sự cố mà không kịp xử trí thì người bệnh có thể chết trong vài phút.

Máy thở thực thụ thì chỉ bác sĩ chuyên ngành mới sử dụng được!

ECMO: Đây là tình huống xấu nhất, phổi đã tổn thương đông đặc hoàn toàn, thở máy xâm nhập cũng không có tác dụng, do vậy phải dùng tới biện pháp cuối cùng là tim phổi nhân tạo. Máu của người bệnh sẽ dẫn ra ngoài và được trao đổi oxy trong máy rồi bơm trở lại người. Nhưng máy này hiện nay có rất ít và hy vọng không có trường hợp phải dùng tới biện pháp cuối cùng này.

Xem thêm: Ứng dụng lâm sàng của thở Oxy dòng cao qua canula mũi (HFNC) trong suy hô hấp cấp tính thiếu oxy 

Bệnh viện Nguyễn Tri Phương - Đa khoa Hạng I Thành phố Hồ Chí Minh

  facebook.com/BVNTP

  youtube.com/bvntp

Thở oxy hay liệu pháp thở oxy là cho bệnh nhân khí thở vào có nồng độ oxy cao hơn nồng độ oxy khí trời (FiO­­2 > 21%).

FiO­­2 : phân xuất oxy trong khí thở vào. FiO­­2 của khí trời là 21%.

CHỈ ĐỊNH

Giảm oxy máu hoặc nghi ngờ thiếu oxy máu.

Giảm oxy máu là tình trạng áp lực riêng phần của trong máu động mạch (PaO2) thấp hơn giá trị bình thường (<80 mmHg). Giảm oxy máu thư­ờng dẫn tới giảm oxy mô, toan chuyển hoá, loạn nhịp tim và suy các cơ quan sống.

Có thể tính gần đúng PaO2 khi bệnh nhân thở khí trời , ở độ cao ngang với mặt biển bằng công thức sau: (Sorbini,1968).

            PaO2 = 103,5 – (0,42 x tuổi ) +/- 4.    

            Người 20 tuổi:  PaO2= 103,5 – (0,42 x 20) +/- 4 = 91 – 99%.

            Người 70 tuổi:  PaO2= 103,5 – (0,42 x 70) +/- 4 = 70 – 78%.

Biểu hiện của giảm oxy máu:

Lo âu, bồn chồn, hốt hoảng.

Hô hấp: cảm giác khó thở, thở nhanh.

Tim mạch: nhịp tim nhanh, loạn nhịp, đánh trống ngực, tăng huyết áp.

Thần kinh: lẫn lộn, mất định hư­ớng, dị cảm.

Thiếu oxy nặng: tím tái nhiều, thở chậm hoặc ngừng thở, loạn nhịp tim, tụt huyết áp, rối loạn ý thức.

Sinh hoá: người lớn, trẻ em và nhũ nhi > 28 ngày tuổi: PaO2< 80mmHg, SaO2< 95% (thở khí trời). Với trẻ sơ sinh: PaO2<50mmHg, SaO2<88%.

Tăng công hô hấp

Đáp ứng của cơ thể với thiếu oxy là thở nhanh và sâu hơn (làm tăng công hô hấp), càng tiêu thụ nhiều oxy và giải phóng nhiều C02. Cung cấp oxy cho bệnh nhân  giúp làm tăng oxy máu do đó giảm công hô hấp.

Tăng công cơ tim

Cơ thể cũng đáp ứng với thiếu oxy bằng cách tăng nhịp tim và sức co bóp cơ tim, càng làm thiếu oxy thêm cho tim và dễ suy tim nếu tim phải làm việc lâu trong điều kiện thiếu oxy.

Tình huống cấp cứu có nghi ngờ thiếu oxy.

Chấn thương nặng.

Nhồi máu cơ tim cấp.

Điều trị trong thời gian ngắn (VD: thời gian hồi phục sau gây mê).

CHỐNG CHỈ ĐỊNH VÀ HẠN CHẾ CỦA OXY LIỆU PHÁP

Không có chống chỉ định tuyệt đối cho điều trị oxy liệu pháp khi đã có chỉ định thở oxy.

Hạn chế của oxy liệu pháp

Ít hiệu quả ở bệnh nhân giảm oxy do thiếu máu và suy tuần hoàn

Ôxy liệu pháp không thay thế đ­ược thông khí nhân tạo trong trư­ờng hợp có chỉ định thông khí nhân tạo.

CÁC NGUY CƠ VÀ TAI BIẾN CỦA THỞ OXY

Cung cấp oxy đ­ược coi  là một liệu pháp điều trị ít nguy hại. Phần lớn các bệnh nhân tử vong vì thiếu oxy hơn là vì tai biến của điều trị oxy. Dù sao, các thày thuốc lâm sàng cũng cần lưu ý và giảm tối thiểu các biến chứng của thở oxy.

Ngộ độc ôxy

Liên quan tới nồng độ và thời gian thở ôxy, thở ôxy với nồng độ càng cao(>60%),thời gian càng lâu thì càng dễ sớm bị ngộ độc ôxy.

Biểu hiện của ngộ độc ôxy:

Ho.

Đau sau xương ức.

Buồn nôn và nôn.

Giảm độ giãn nở của phổi.

Giảm thông khí do ôxy.

Tình trạng này có thể xảy ra ở bn COPD, đối tượng có tăng C02 mạn tính, chính thiếu ôxy là một" động lực" thúc đẩy bệnh nhân thở. Do đó nếu làm tăng ôxy ở những bn này sẽ làm mất đi yếu tố đó và bn thở chậm và yếu.

Xẹp phổi

Khi thở ôxy với nồng độ cao, khí nitơ trong phế nang (có tác dụng giữ cho phế nang không bị xẹp lại vào cuối thì thở ra) sẽ bị đẩy ra hết và có thể gây xẹp phế nang (xẹp phổi).

Bệnh lý võng mạc ở trẻ sơ sinh non tháng

Trẻ sơ sinh đẻ non tháng rất dễ bị biến chứng mù, bong võng mạc khi được thở oxy nồng độ cao. (chỉ nên duy trì  PaO2 trong khoảng 50 - 80 mmHg).

Bội nhiễm vi khuẩn từ dụng cụ làm ẩm hoặc hệ thống khí dung.

DỤNG CỤ

Nguồn cung cấp oxy: bình oxy, oxy trung tâm.

Các van nối (nối nguồn cung cấp oxy - đồng hồ đo áp lực - đồng hồ đo lưu lượng - bộ phận làm ẩm).

Đồng hồ đo áp lực oxy.

Đồng hồ đo lưu lượng oxy.

Bộ phận làm ẩm.

Các dây nối (nối từ bộ phận làm ẩm đến các hệ thông cung cấp oxy).

Các hệ thống cung cấp oxy cho bệnh nhân.

CÁC HỆ THỐNG CUNG CẤP OXY LƯU LƯỢNG THẤP

Thiết bị cung cấp ôxy dòng thấp là thiết bị chỉ đáp ứng một phần dòng hít vào của bệnh nhân. Kiểu thở và tần số thở sẽ ảnh hưởng tới FiO2.

Lưu lượng đỉnh thì hít vào bình thường là 24 – 30 l/phút. Các dụng cụ cung cấp oxy có dòng thấp hơn lưu lượng đỉnh hít vào của bệnh nhân được xếp vào hệ thống cung cấp oxy lưu lượng thấp.

Nồng độ oxy cung cấp (FiO2)  phụ thuộc: Dòng oxy cung cấp (dòng cao có FiO2 cao), Vt (Vt thấp có FiO2 cao), tần số thở của bệnh nhân (tần số cao thì FiO2 thấp)

Canun mũi (kính mũi) - xông oxy

FiO2 cung cấp : 0,24 à 0,45.      

Dòng chảy : 1-6 lít/ph.      

FiO2 cung cấp cho bệnh nhân có thể ­ước tính bằng cách cộng thêm 4% vào % của khí phòng khi dòng chảy tăng lên 1 lít/ph, ư­ớc tính này dùng FiO2 của khí phòng là 20% thay cho 21% thông thờng. Ví dụ : 1 canun mũi hoạt động với một dòng chảy 1 lít/ph cung cấp khoảng 20% (FiO2 của khí phòng) cộng với 4%, hoặc  khoảng  24% (0,24), dòng chảy là 2 lít/ph thì FiO2 khoảng 28% (0,28).           

Ưu điểm của canun mũi là t­ương đối thoải mái và dễ sử dụng, không ảnh hưởng đến ăn uống và không làm cản trở nói của bệnh nhân.

Nhược điểm:

FiO2 cung cấp rất thay đổi, phụ thuộc vào tốc độ dòng chảy (l­uu lượng) mà thiết bị đư­ợc đặt và thông khí của bệnh nhân.

Dễ làm khô niêm mạc (cần có bộ phận làm ẩm) và kích thích mũi hầu.

Mặt nạ đơn giản

FiO2 cung cấp : 0,4 – 0,6. 

Dòng chảy: 5-8 lít/ph.        

Ưu điểm của mặt nạ đơn giản là tương đối thoải mái cho bệnh nhân (bệnh nhân dễ chấp nhận), dễ dùng, cung cấp được FiO­­2 cao hơn so với thở oxy qua canun mũi.

Như­ợc điểm:

Nguy cơ sặc nếu bệnh nhân nôn vào mặt nạ. Nếu mặt nạ không khít sẽ làm giảm  FiO2 cung cấp. FiO2  cung cấp cũng phụ thuộc vào kiểu thông khí của bệnh nhân và tốc độ dòng chảy vào mặt nạ. Một số bệnh nhân không quen dùng có thể có cảm giác khó chịu khi dùng mặt nạ (cần giải thích cho bệnh nhân).

Mặt nạ đơn giản không bao giờ được dùng cho bệnh nhân với một tốc độ dòng chảy < 5 lít/phút. Nếu không CO2 sẽ tích lũy dần trong mặt nạ và bệnh nhân sẽ hít lại.       

Mặt nạ hít lại một phần

FiO2 cung cấp : 0,6-0,8 (có thể cao hơn, phụ thuộc vào kiểu thông khí của bệnh nhân).    

Dòng chảy: 7-10 lít/phút, để giữ  cho túi không bị xẹp trong thì hít vào.

Mặt nạ hít lại một phần có 1 túi giữ khí để làm tăng FiO2 nếu đ­ợc dùng đúng. Không như­ mặt nạ không hít lại, mặt nạ hít lại một phần không có van 1 chiều.

Thuận lợi lớn nhất của thiết bị này là cung cấp oxy với nồng độ vừa đến cao.       

Mặt nạ hít lại một phần có các bất lợi giống như­ các mặt nạ khác, là nguy cơ sặc một khi bệnh nhân nôn, mặt nạ nông và nếu không khít sẽ gây khó chịu và có thể làm thay đổi FiO2.          

Cũng có nguy cơ gây tích luỹ CO2 và để phòng hiện t­ượng này xảy ra, l­ưu lượng oxy phải đủ và giữ cho túi được đổ đầy 2/3 trong thì hít vào. Vì kiểu không khí của bệnh nhân có thể thay đổi, cần phải theo dõi bệnh nhân và điều chỉnh dòng chảy khi cần để giữ cho túi đư­ợc đổ đầy.

Mặt nạ không hít lại

FiO2 cung cấp : 0,8 – 1.   

Dòng chảy : tối thiểu 7 lít/ phút; để giữ cho túi không xẹp khi hít vào.

Mặt nạ không hít lại được nối với 1 van 1 chiều và vì nó có thể cung cấp 100% là khí từ nguồn, nên nó thư­ờng đ­ợc coi là một thiết bị có dòng chảy cao. Tuy nhiên do nó có thể không khít hoặc lưu lượng được đặt không đúng làm cho khí cấp cho bệnh nhân không phải là khí nguồn 100%, nên tốt nhất nó được phân loại là thiết bị dòng chảy thấp.

Thuận lợi của thiết bị này là FiO2 cung cấp với mức độ cao (có thể cung cấp FiO­­2100%).           

Bất lợi là mặt nạ có thể không khít và có thể sặc phổi nếu bệnh nhân nôn khi đang đeo mặt nạ. Phải theo dõi kiểu thông khí của bệnh nhân vì tăng biên độ và tần số thở có thể làm túi xẹp và FiO2 cung cấp tụt xuống và bệnh nhân hít lại CO2.

HỆ THỐNG CUNG CẤP OXY DÒNG CAO

Thiết bị ôxy dòng cao là thiết bị đáp ứng được hoàn toàn dòng hít vào của bệnh nhân. Kiểu thở và tần số không ảnh hưởng tới FiO2.

Mặt nạ venturi

Mặt nạ venturi sử dụng hiệu ứng venturi để trộn 2 hỗn hợp khí và tạo ra 1 dòng khí trộn rất lớn. Cấu tạo của mặt nạ venturi gồm một ống phụt được nối với nguồn oxy, một buồng trộn khí có cửa sổ trộn khí và mặt nạ. Khi dòng oxy đi qua ống phụt, thì tốc độ dòng oxy đi ra khỏi ống phụt được gia tốc lên nhiều lần. Với tốc độ rất cao, dòng oxy sẽ kéo theo khí trời qua cửa sổ buồng trộn để vào bên trong buồng trộn. Với mỗi một kích thước cửa sổ khác nhau ta có được tỷ lệ trộn khác nhau.

Mặt nạ venturi có khả năng cung cấp FiO2 từ  0,24 – 0,50.

Thuận lợi : Fi02 chính xác. Thuận lợi này làm cho thiết bị này trở thành một thiết bị cung cấp oxy tuyệt vời đ­ược chọn dùng cho những bệnh nhân COPD, đối tượng đòi hỏi phải kiểm soát FiO2 chính xác để đảm bảo cung cấp oxy một cách an toàn.          

Các bất lợi có thể có là nó có thể làm bệnh nhân không thoải mái và khó chịu, và nếu dòng chảy cung cấp cho dụng cụ này không may bị hạn chế hoặc bị tắc thì sẽ làm giảm l­ượng khí phòng đi vào và FiO2 cung cấp sẽ tăng.

Các dụng cụ khác (ít dùng)

Lều oxy  

Thuận lợi: Cung cấp FiO2 chính xác và và độ ẩm cao.

Bất lợi: thiết bị cồng kềnh, vư­ớng, khó chịu và làm bệnh nhân không thoải mái.  

Ống chữ T (T-Piece)         

Thường dùng cho các bệnh nhân thở tự nhiên đang có ống NKQ hoặc canun MKQ.

Tiêu chuẩn lựa chọn hệ thống dòng chảy cao hay thấp 

Hệ thống dòng chảy cao nên đ­ược dùng khi cần có 1 FiO2 ổn định và dự đoán đ­ược.  

Hệ thống dòng chảy thấp thích hợp khi:           

Kiểu thông khí của bệnh nhân ổn định và đều.           

Thể tích khí lưu thông của  của bệnh nhân từ 300-700 ml. 

Tần số thở của  bệnh nhân < 25 l/ph.

CÁC BƯ­ỚC TIẾN HÀNH KHI CHO THỞ OXY

Đánh giá bệnh nhân, xem xét chỉ định, có cần thở oxy hay không?

Đảm bảo đ­ường thở thông thoáng.

Lựa chọn dụng cụ thở oxy

Lắp dụng cụ thở ôxy:

Nối dụng cụ thở oxy với nguồn oxy, điều chỉnh dòng thích hợp.

Giải thích, động viên bệnh nhân.

Lắp dụng cụ vào bệnh nhân, đảm bảo độ khít, điều chỉnh cho bệnh nhân dễ chịu.

Điều chỉnh lưu lượng oxy theo đúng chỉ định

Theo dõi

Không để dụng cụ oxy sai lệch t­ư thế, tuột, hở.

Theo dõi các dấu hiệu của thiếu oxy, dấu hiệu chủ quan và các dấu hiệu khác.

Theo dõi phát hiện khi thở oxy thất bại.

Hệ thống oxy cần được kiểm tra 1ngày /lần.