Tháng 2/1990, Tổng thống Liên Xô Mikhail Gorbachev có cuộc gặp Ngoại trưởng Mỹ James Baker để bàn về việc rút quân đồn trú Liên Xô khỏi Đông Đức. Để trấn an Tổng thống Gorbachev về những hệ lụy địa chính trị sau này, Ngoại trưởng Mỹ James Baker tuyên bố: “Not one inch eastward - NATO sẽ không tiến một centimet nào về phía Đông sau khi nước Đức thống nhất.
Thủ tướng Cộng hòa Liên bang Đức ngày đó, ông Helmut Kohl cũng đảm bảo rằng “một cách tự nhiên, NATO không thể mở rộng không gian của mình sang đến lãnh thổ hiện tại [vào lúc đó] của Đông Đức”.
Năm 1991, khi Bộ trưởng Quốc phòng Liên Xô, Dmitry Yazov hỏi về ý định của các nước Đông Âu gia nhập NATO, Thủ tướng Anh John Major cũng vẫn khẳng định “không bao giờ có chuyện như thế xảy ra”.
Lời nói trao đi, trao lại, Tổng thống Liên Xô Gorbachev về sau chỉ nói đại ý rằng Liên Xô [sau này là Nga] sẽ không cản trở các tiến trình chính trị tại Đông Âu nhưng phương Tây không nên khai thác sự yếu đuối của Liên Xô một cách quá đáng. Đó thực sự là một tuyên ngôn bất lực của một siêu cường ở buổi hoàng hôn của quyền lực.
Những gì sau đó đã là lịch sử.
Nước Đức thống nhất không một tiếng súng. Hơn 300.000 quân Liên Xô đồn trú tại Đông Âu rút lui trong trật tự.
Dan Plesch, Giáo sư về ngoại giao của Trường Đại học SOAS London, nhận định “những năm 1990-1991 phương Tây nắm giữ mọi con bài trong tay. Liên Xô ngày đó đã xử lý hồi kết của một đế quốc một cách tương đối hòa bình, điều chưa từng có trong lịch sử, nhưng họ lại không được ghi nhận”.
Năm 1990, NATO có 16 thành viên.
Sau 3 thập kỷ, con số đó tăng thêm 14. Tất cả đều là các thành viên cũ của khối Đông Âu và Liên Xô.
Những lần phàn nàn tức giận của cựu Tổng thống Nga Boris Eltsin và sau này của chính Tổng thống Vladimir Putin bị bỏ ngoài tai. Suốt thập kỷ 90, nước Nga bị xem là quốc gia thất bại, một quốc gia không được chấp nhận, dù Moscow từng có thời điểm ngây thơ và vô vọng đến mức muốn gia nhập NATO và EU.
Không phải không có những chính trị gia và học giả phương Tây đã nhận ra rằng, phương Tây đã đi quá xa trong việc làm nhục nước Nga hậu Chiến tranh Lạnh và việc NATO bành trướng sang phía Đông sớm muộn cũng sẽ dẫn đến đối đầu với Nga. Năm 1991, Tổng thống Pháp Francois Mitterand từng cảnh báo, rằng “việc khiêu khích Nga, tạo cho Nga cảm giác của một cường quốc bị cô lập và vây hãm không phải là con đường tốt cho châu Âu”.
Trên lý thuyết, “Chính sách mở cửa” [Open Door Policy] của NATO áp dụng với mọi quốc gia, nhưng trên thực tế nước Nga luôn bị gạt sang một bên. Trong bức điện gửi về Bộ Ngoại giao Mỹ năm 1993, nhà ngoại giao Mỹ James Collins cảnh báo “bất kể lập luận thế nào, nếu NATO áp dụng một chính sách hướng đến việc mở rộng sang Đông và Trung Âu mà không mở cửa với nước Nga thì điều đó chắc chắn sẽ được Moscow nhìn nhận như là một mối đe dọa đối với nước Nga”.
Để biện minh cho việc đi ngược lại các cam kết [dù chỉ bằng lời nói] của mình, các nước phương Tây viện dẫn nguyên tắc “Rebus sic stantibus” – sự thay đổi cơ bản của hoàn cảnh, ý là nhà nước Liên Xô đã không còn tồn tại và do đó, phương Tây không có nghĩa vụ phải tuân thủ những gì đã cam kết.
Đó là lý do tại sao suốt thời gian qua, Tổng thống Nga Vladimir Putin kiên quyết muốn phương Tây đưa ra các cam kết pháp lý “bằng văn bản”.
Trong bài phát biểu 70 phút trên truyền hình Nga tối 21/2, Tổng thống Nga Vladimir Putin dành khoảng 50 phút để nói về lịch sử.
Về việc những người Bolsevik Nga đã lập ra nhà nước Ukraine, về các quyết định cắt đất lập quốc trong thời Liên Xô. Và đương nhiên, về việc Ukraine đang tìm cách cắt đứt mọi liên hệ lịch sử với nước Nga.
Trong con mắt của Vladimir Putin, Ukraine không phải là một nhà nước đúng nghĩa, không có truyền thống trị quốc, nói cách khác “là một nhà nước vong bản”, là con rối mà Mỹ và phương Tây dựng lên để đe dọa nước Nga.
Đây, tất nhiên, là một quan điểm gây tranh cãi và đúng hay sai, là tùy nhìn nhận của mỗi người.
Nhưng trong con mắt của người đứng đầu nước Nga, mọi thứ đã đi đến giới hạn và nước Nga không lùi được nữa.
Vladimir Putin của tối 21/2 là một con người mệt mỏi và giận dữ, không phải là một nhà hùng biện xuất sắc và lạnh lùng như mọi khi.
Nhiều nhân vật vĩ đại trong lịch sử được nhìn nhận bởi những gì họ đã làm.
Với Tổng thống Nga, Vladimir Putin, sự nhìn nhận của lịch sử có lẽ sẽ nằm nhiều hơn ở những việc ông đã không làm./.
Tân Hoa xã dẫn nguồn tin trên cho biết, trong cuộc điện đàm theo sáng kiến của Pháp, Tổng thống Putin và người đồng cấp Pháp Emmanuel Macron đã trao đổi quan điểm một cách nghiêm túc và thẳng thắn về những diễn biến ở Ukraine. Tổng thống Putin đã nêu rõ nguyên nhân và hoàn cảnh dẫn đến việc ông quyết định tiến hành một chiến dịch quân sự đặc biệt. Hai tổng thống cũng đã nhất trí duy trì liên lạc.
|
Tổng thống Nga Vladimir Putin [trái] và người đồng cấp Pháp Emmanuel Macron [phải] đã trao đổi quan điểm một cách nghiêm túc và thẳng thắn về những diễn biến ở Ukraine. Ảnh: TTXVN |
Trong khi đó, Điện Elysee cho biết Tổng thống Macron đã kêu gọi người đồng cấp Putin dừng những hoạt động quân sự của Nga. Đây là sự liên lạc đầu tiên giữa Tổng thống Nga và một nhà lãnh đạo phương Tây kể từ sau khi Nga tiến hành chiến dịch quân sự đặc biệt ở khu vực Donbass, miền Đông Ukraine.
Trong cuộc điện đàm với Tổng thống Iran Ebrahim Raisi, Tổng thống Putin cũng thông báo về diễn biến tại Ukraine. Về phần mình, ông Raisi thể hiện chia sẻ về những lo ngại an ninh của Nga do các hành động gây bất ổn của Mỹ và Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương [NATO].
Tổng thống Putin cũng có cuộc trao đổi ngắn với Thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi về quan điểm của Nga trong vấn đề Ukraine, trong đó nhấn mạnh các Thỏa thuận hòa bình Minsk không được chính quyền Kiev tôn trọng.
Trước đó, ngày 24-2, Tổng thống Nga Putin tuyên bố đáp lại yêu cầu của người đứng đầu Cộng hòa nhân dân Donetsk tự xưng [DPR] và Cộng hòa nhân dân Luhansk tự xưng [LPR], ông đã quyết định tiến hành một chiến dịch quân sự đặc biệt tại ở đây. Nhà lãnh đạo Nga khẳng định Moskva không có kế hoạch xâm chiếm các vùng lãnh thổ của Ukraine. Làm rõ tình hình đang xảy ra, Bộ Quốc phòng Nga tái khẳng định quân đội Nga không nhằm mục tiêu vào các thành phố của Ukraine mà chỉ nhằm vô hiệu hóa hệ thống cơ sở hạ tầng quân sự của Ukraine. Bộ Quốc phòng Nga nhấn mạnh không có bất kỳ mối đe dọa nào đối với dân thường.
Trong một diễn biến liên quan,các nguồn tin ngoại giao tại Liên hợp quốc [LHQ] cho biết, Mỹ và Albania, một ủy viên không thường trực, đã kêu gọi Hội đồng Bảo an LHQ ngày 25-2 bỏ phiếu về một dự thảo nghị quyết phản đối động thái của Moskva và yêu cầu Nga rút quân khỏi Ukraine.
TTXVN
NGA - PUTIN
Tổng thống Nga Vladimir Putin ra lệnh cho bộ trưởng Quốc Phòng Sergei Shoigu và tổng tham mưu trưởng các lực lượng vũ trang Nga kiêm thứ trưởng thứ nhất Quốc phòng Valery Gerasimov chuẩn bị vũ khí răn đe trong cuộc họp ngày 27/02/2022 tại Matxcơva, Nga. AP - Alexei Nikolsky
Vì quyết định của một cá nhân, Ukraina trở thành bãi chiến trường tan hoang. Gần 2,2 triệu người Ukraina phải bỏ xứ, hơn 350 thường dân chết vì bom đạn Nga, tính đến ngày 10/03/2022. Khoảng từ 2.000 đến 4.000 quân nhân Nga bỏ mạng trên chiến trường, theo thẩm định của bộ Quốc Phòng Mỹ. Tất cả chỉ do tham vọng quyền lực của chủ nhân điện Kremlin. Báo chí Pháp nói đến một tổng thống Putin ngày càng « hoang tưởng », « chuyên quyền » và « tự cô lập ».
« Ngày 24/02 [ngày Nga mở màn cuộc xâm lược Ukraina], bộ áo giáp của nhà kĩ trị sáng suốt đã bị vỡ. Thế giới đã phát hiện một con quỷ, điên cuồng trong những đam mê và tàn nhẫn trong những quyết định của mình ». Nhà văn Nga Vladimir Sorokine, vẫn được biết đến với giọng văn châm biếm, đã phải bất lực thốt lên như vậy trong một bài viết trên nhật báo Anh The Guardian.
Theo báo Le Monde ngày 02/03, lời bình luận này làm dấy lên nghi vấn về « sự điên rồ » của tổng thống Vladimir Putin, thường giam mình trong điện Kremlin lộng lẫy trong thời gian gần đây. Ngay từ năm 2014, thủ tướng Đức Angela Merkel cũng tỏ ra bất lực về nguyên thủ Nga : « Ông ấy không còn tiếp xúc với thực tế », vào lúc ông Putin liên tục bác có quân Nga ở vùng Donbass, miền đông Ukraina.
Ám ảnh lịch sử tác động đến những quyết định hiện nay
Tuy nhiên, nghiêm trọng hơn, tổng thống Putin của năm 2014 và của năm 2022 khác nhau hoàn toàn. Trong những ngày trước khi ra lệnh tấn công Ukraina, người dân Nga thấy tổng thống của họ thường phát biểu vào sáng sớm. Chủ đề không mới, nhưng với giọng điệu cứng rắn hơn, thêm tiếng thở dài, tay đập bàn, cáo buộc vô cớ Ukraina là « nhà nước phát xít, một băng nghiện ngập và tân phát xít đang cầm quyền ở Ukraina ».
Tại sao vấn đề Ukraina lại ám ảnh tổng thống Nga đến như vậy ? Trả lời báo Libération ngày 24/02, nhà nghiên cứu Bruno Tertrais, thuộc Viện Nghiên cứu Chiến lược Pháp [FRS], phân tích :
« Putin vẫn bị quá khứ ám ảnh. Bản thân ông ấy đã trải qua chấn thương do việc Đông Âu sụp đổ lúc ông còn là điệp viên của KGB ở Dresde [Đức]. Khi lên nắm quyền, nhất là khi trở lại năm 2012, ông đã có cách nhìn xét lại về lịch sử Nga, về lịch sử Liên Bang Xô Viết. Cách nhìn hoang tưởng này đã lật lại vấn đề gọi là « trách nhiệm lịch sử của phương Tây về việc Nga suy yếu » và vào năm 2021, cách nhìn nhận này được tái hiện trong bài diễn văn dài vào dịp kỷ niệm Liên Xô tan rã và Ukraina độc lập. Khó mà biết được là Putin có tin vào điều ông ấy nói không, nhưng bài diễn văn này đã khắc sâu trong tâm trí của giới lãnh đạo Nga. Ngay từ cuối những năm 2000, Putin đã nói rằng Ukraina không phải là một Nhà nước ».
Đặc biệt, ông Putin không chấp nhận những gì xảy ra tại thượng đỉnh NATO năm 2008, khi đơn xin gia nhập NATO của Ukraina được chấp nhận về mặt nguyên tắc. Tổng thống Nga liên tục cáo buộc phương Tây nuốt lời khi kết nạp nhiều thành viên mới là những nước thuộc Liên Xô cũ mà Nga nghiễm nhiên xem là nằm trong quỹ đạo ảnh hưởng của họ.
Xã hội Ukraina, người dân Ukraina muốn chuyển hướng theo châu Âu, được thể hiện qua Cách Mạng Maidan năm 2014, trong khi đảng thân Nga ở Ukraina bị mất ảnh hưởng. Đây là điều không thể chấp nhận được đối với ông Putin. Kết quả là Nga sáp nhập bán đảo Crimée, ủng hộ hai vùng ly khai đòi độc lập. Việc hơn 77% cử tri Ukraina chọn một tổng thống mới không xuất thân từ giới chính trị, ủng hộ phương Tây và nhiệt tình vận động để Ukraina gia nhập NATO, đã trở thành « giọt nước làm tràn ly » đối với nguyên thủ Nga.
Putin tự cô lập
Trong rất nhiều bài diễn văn gần đây, ông Putin coi Ukraina chỉ là một « Nhà nước giả hiệu » phải xóa sổ để đưa Ukraina về với nước đại Nga. Liệu phương Tây có xem nhẹ ý đồ của chủ nhân điện Kremlin không ? Theo chuyên gia Bruno Tertrais thì hoàn toàn không :
« Phương Tây xem phát biểu của ông Putin là đáng quan tâm. Nhưng họ nghĩ rằng ông ấy sẽ dừng ở đó và nhất là cho đến gần đây, họ vẫn cho là ông Putin chắc không điên đến mức tấn công toàn lãnh thổ Ukraina. Vấn đề ở chỗ là Putin đã thay đổi. Hiện giờ, ông ấy cho thấy mọi dấu hiệu của một nhà độc tài thu mình trong bong bóng chính trị và dịch tễ. Việc ông cách ly từ đầu mùa dịch hẳn cũng góp phần vào quá trình cực đoan hóa này. Từ nhiều tháng nay, ông tham vấn rất ít và dường như bong bóng dịch tễ ngừa Covid cũng làm trầm trọng xu hướng hoang tưởng của ông. Việc những cố vấn chính trị bị ông Putin công khai xúc phạm tối thứ Hai 21/02 trong cuộc họp của Hội đồng An ninh Quốc gia là điều không ai ngờ đến và cho thấy sự thật đó ».
Nhìn rộng hơn, nhà chính trị học Tatiana Stanovaya, thuộc Viện Carnegie Matxcơva, một người biết rõ cách vận hành của giới lãnh đạo Nga, miêu tả một Vladimir Putin hạn chế mọi giao tiếp với những người mang quân hàm, xuất thân từ quân đội hoặc lực lượng an ninh. Thế nhưng, « chính những người này lại có trách nhiệm cung cấp thông tin cho ông Putin. Họ quá sợ để thao túng ông ấy, nhưng lại củng cố lập trường của chủ nhân điện Kremlin, chỉ nói những điều ông ấy muốn nghe. Mỗi ghi chép được soạn ra để làm hài lòng lãnh đạo ». Ông Putin từng nói là ông không sử dụng internet.
Vẫn theo bà Stanovaya, được Le Monde trích dẫn, « những người trước đây vẫn được vào điện Kremlin, kể cả bên cánh tự do, thì đã bị loại ngay từ năm 2015 ». Ông Putin sợ các bệnh truyền nhiễm, theo tiết lộ của nhà báo Mikhail Zygar trong cuốn sách mang tựa đề Les Hommes du Kremlin [tạm dịch : Những người ở điện Kremlin, NXB Le Cherche Midi, 2018]. Và dịch Covid-19 càng khiến ông Putin xa cách thực tế. Các buổi gặp gỡ với người dân, dù được dàn dựng, thậm chí dùng đến cả nghệ sĩ nếu cần thiết, cũng không còn nữa. Những hình ảnh gần đây cho thấy ông Putin ngồi cách xa các vị khách mời vài chục mét, dù là tổng thống các nước hay quan chức cấp cao và các nhà tài phiệt Nga. Một hình ảnh cho thấy ông đơn độc, nhưng cũng thể hiện khoảng cách quyền lực mà ông muốn tạo ra.
Lãnh đạo chuyên chế tự quyết
Chính sự tự cô lập, nghi kị mọi thứ đang tạo thành « một bong bóng thông tin, không thâm nhập được », theo nhà nghiên cứu chính trị Nga Ekaterina Schulmann. Rất nhiều quan chức cấp cao không được biết về những kế hoạch chiến tranh của nhà lãnh đạo. Còn nhà văn Vladimir Sorokine cho rằng « cơ cấu quyền lực không thay đổi từ 5 năm thế kỷ qua, kim tự tháp quyền lực, đã đầu độc nhà lãnh đạo, gieo vào ông chất độc quyền lực tuyệt đối ».
Những biến động gần đây, đặc biệt là Ukraina, chỉ là một trong những yếu tố được tích tụ từ lâu khiến nguyên thủ Nga quyết định ra tay hành động. Năm 2015 khi bắt đầu tham chiến ở Syria, ông Putin nói : « Đường phố Leningrad [Saint-Peterburg hiện nay] dạy cho tôi một điều : Nếu không tránh được ẩu đả thì hãy là người đánh trước ». Triết lý sống này đã không rời khỏi ông một bước trong suốt hơn 20 năm cầm quyền : Từ Tchetchenia đến những vụ tấn công không được làm sáng tỏ ở Nga, và giờ là Ukraina với tham vọng gây dựng lại đại quốc Nga, kết hợp giữa quá khứ thời Sa hoàng và thời Xô Viết. Ông Putin đã thành công một phần kế hoạch này với việc sáp nhập bán đảo Crimée và mở rộng ảnh hưởng ở hai vùng Donetsk và Lugansk thân Nga.
Một sự kiện khác, cũng được coi là củng cố cho tham vọng của ông Putin, đó là ông tham khảo tài liệu lưu trữ để viết các bài báo lịch sử. Một công việc được ông rất chú trọng, nghiêm túc thực hiện với hai chủ đề nổi trội : Cuộc chiến chống « chủ nghĩa xét lại lịch sử » của phương Tây, chủ yếu về Thế Chiến II, và Ukraina.
Một nguồn tin ngoại giao phương Tây nhận xét với báo Le Monde : « Sự ám ảnh này khiến ông ấy [Putin] như cảm thấy tham gia vào một nhiệm vụ lịch sử, hơn cả một kiểu chính trị đơn thuần. Cột mốc 2024 rất quan trọng : trước khi có thể phải rời đi, ông ấy phải hoàn thành di sản của mình ».
Theo bà Stanovaya, sự đơn độc của tổng thống Nga trở thành một mối đe dọa chưa từng có trong bối cảnh chiến tranh : « Mọi thông tin đều được gửi lên ông Putin vào một ngày thuận lợi. Nếu một đám đông bày tỏ phẫn nộ với các nhóm quân Nga ở một thành phố bị chiếm đóng thì đó là vì họ được trả tiền, bị phương Tây hay những kẻ phát xít giật dây… Và nếu quân đội gặp khó khăn, các tướng Nga có thể sẽ giải thích cho ông Putin là do phương Tây can thiệp ».
Còn trong xã hội Nga, không còn đối lập, người dân bị thông tin một chiều, không tin là có chiến tranh ở nước láng giềng và nếu có, thì đó là « chiến dịch quân sự đặc biệt » lật đổ chế độ phát xít ở Kiev.