Người nghe không phải bao giờ cũng nhận ra hàm ý ; cũng có khi người nói không gửi hàm ý gì nhưng người nghe lại tự suy diễn ra hàm ý. Do đó, muốn sử dụng hàm ý cần có hai điều kiện :
- Người nói có ý thức gửi hàm ý vào lời nói.
- Người nghe có năng lực để giải đoán được hàm ý.
II - HƯỚNG DẪN TÌM HIỂU BÀI
Phần 1. Điều kiện sử dụng hàm ý
Câu hỏi 1
- Câu "Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi, "của chị Dậu có hàm ý "Mẹ đã bán con rồi. Sau này con sẽ không được ăn ở nhà nữa".
- Câu "Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài." có hàm ý "Mẹ đã bán con cho nhà cụ Nghị".
Chị Dậu không nói thẳng để tránh điều đau xót.
Câu hỏi 2
Hàm ý ở câu thứ hai rõ hơn. sở dĩ chị Dậu phải nói như vậy vì cái Tí chưa hiểu rõ hàm ý ở câu thứ nhất. Đến đây, cái Tí đã hiểu rõ nên mới "giãy nảy" và van khóc.
Phần 2. Luyện tập
Bài tập 1
a] Câu "Chè đã ngấm rồi đấy." là lời anh thanh niên nói với người hoạ sĩ già và cô gái. Câu này có hàm ý : "Mời bác và cô vào uống chè".
b] Câu "Chúng tôi cần phải bán các thứ này để...'' là lời của nhân vật Tân nói với chị hàng đậu ngày trước. Hàm ý là : "Chúng tôi không thể cho được". Chị hàng đậu hiểu hàm ý đó nên mới phản ứng bằng câu "Thật là càng giàu có càng không dám rời một đồng xu !..."
c] Đoạn thơ đặt trong ngoặc kép là lời của Thuý Kiều nói với Hoạn Thư. Câu "Tiểu thư cũng có bây giờ đến đây !" là lời chào nhưng có hàm ý giễu cợt : Quyền thế, mưu mô ranh ma như tiểu thư mà cũng phải ra hầu toà hay sao ? Việc đó cũng thể hiện sự sắc sảo của Thuý Kiều, đúng là phen này "kẻ cắp bà già gặp nhau" ! Câu "Càng cay nghiệt lắm càng oan trái nhiều." hàm ý báo - cho Hoạn Thư chuẩn bị nhận hình phạt ghê gớm. Hoạn Thư hiểu hàm ý đó nên "... hồn lạc phách xiêu - Khấu đầu dưới trướng liệu điều kêu ca.".
Bài tập 2
Câu "Cơm sôi rồi, nhão bây giờ !", bé Thu muốn nhờ ba nhung không chịu nói tiếng "ba" [câu cầu khiến trống không trước đó cũng không hiệu quả]. Ngoài ra, còn có yếu tố thời gian bức bách [nguy cơ nhão cơm]. Việc sử dụng hàm ý của bé Thu không thành công vì tuy hiểu nhưng anh Sáu giả vờ ngồi im [tức là không cộng tác].
Bài tập 3
Lời của A là lời mời, B nhận lời nếu có thể, không có tính chất bắt buộc ; nếu cần từ chối, cũng cần từ chối một cách nhã nhặn bằng cách đưa ra một lí do chấp nhận được để bạn khỏi mếch lòng. Ví dụ : "Mình đã trót nhận lời đi chợ giúp mẹ"/ "Thật đáng tiếc, mình đã có kế hoạch đi với bố về quê nội",...
Bài tập 4
Niềm "hi vọng" được so sánh với "con đường". Hi vọng là cái chưa có nhưng lại có thể có, nếu quyết tâm thực hiện. Nó giống như những con đường, vốn không có sẵn trên mặt đất nhưng "người ta đi mãi thì thành đường".
Bài tập 5
Những câu có hàm ý mời mọc hoặc từ chối trong đoạn đối thoại giữa em bé và những người ở trên mây và sóng [bài Mây và sóng] :
Câu có hàm ý mời mọc :
- Bọn tớ chơi... trăng bạc.
- Bọn tớ ca hát... không biết từng đến nơi nao.
Có thể viết tiếp vào các câu này một câu có ý mời mọc rõ hơn, ví dụ : Có muốn đi chơi với bọn tớ không ?
Câu có hàm ý từ chối:
- Mẹ mình đang đợi ở nhà.
- Buổi chiều mẹ luôn muốn mình ở nhà...
- Là nghĩa được biểu hiện trên bề mặt câu chữ, người đọc/viết không cần phải suy luận, chỉ cần đoc bề mặt câu chữ là hiểu đươc ý nghĩa của câu nói.
Ví dụ:
+ Muộn rồi, con đi học đi!
-> mẹ thấy đã muộn và giục con đi học
+ Cái mớ rau này đắt
-> mớ rau đắt
+ Mẹ rất yêu con!
-> thể hiện tình cảm mẹ rất yêu con.
=> hiện lên câu chữ như thế nào thì ý nghĩa của nó là như vậy, không cần pải suy đoán.
2. Hàm ý
- Là nghĩa không được biểu hiện trên bề mặt câu chữ mà người đọc/ người nghe phải dựa vào hoàn cảnh để suy luận, từ đó mới hiểu được ý nghĩa của câu nói.
Ví dụ
+ Nam đi học muộn 10 phút. Đến nơi, cô giáo nói: " Đồng hồ của cả lớp chúng ta bị nhanh 10 phút. Hóa ra chúng ta đi học sớm 10 phút, mỗi bạn Nam là đúng giờ thôi các em ạ!"
-> Ý nói Nam đi học muộn so với quy định chung 10 phút và ngầm ý nhắc khéo lần sau Nam rút kinh nghiệm để đi học đúng giờ.
+ Trong truyện cười dân gian" Lợn cưới áo mới", khi được anh hàng xóm hỏi " Bác có thấy con lợn mới của em chạy qua đây không?" thì anh được hỏi liền đáp: " Từ lúc tôi mặc cái áo mới này ,tôi chẳng thấy có con lợn nào chạy qua đây cả"
=>Hàm ý:
[+] Anh tìm lợn muốn khoe với hàng xóm rằng có một con lợn mới
[+] Anh được hỏi: nhân tiện khoe luôn mình có áo mới và khẳng định k nhìn thấy lợn của anh hàng xóm.
* Nhận xét
- Để xác định được đúng hàm ý, người đọc/ người nghe cần phải hiểu được hoàn cảnh liên quan và trang bị cho mình một vốn hiểu biêt nhất định
- Tác dụng: phục vụ được mục đích của người nói hoặc viết: tế nhị khéo léo, không muốn nói ý trực tiếp.
3. Điều kiện khi sử dụng hàm ý
- Để sử dụng hàm ý, cần có hai điều kiện sau đây:
+ Người nói[ người viết] có ý thức đưa hàm ý vào câu nói
+ Người nghe[ người đọc] có năng lực giải đoán hàm ý.
VD:
Anh Tấn này! Anh bây giờ sang trọng rồi, còn cần quái gì các thứ đồ gỗ hư hỏng này nữa. Chuyên chở lại lịch kịch lắm. Cho chúng tôi khuân đi thôi. Chúng tôi nhà nghèo dùng được tất.
- Có gì đâu mà sang trọng? Chúng tôi cần phải bán các thứ này đi để…
- Ái chà! Anh bây giờ làm quan rồi mà bảo là không sang trọng? Những ba nàng hầu. Mỗi lần đi đâu là ngồi kiệu lớn tám người khiêng, còn bảo là không sang trọng? Hừ! Chẳng cái gì giấu nổi chúng tôi đâu!
Tôi biết không thể nói làm sao đươc đành ngậm miệng, đứng trầm ngâm.
- Ôi dào! Thật là càng giàu có càng không dám rời một đồng xu! Càng không dám rời đồng xu lại càng giàu có!
[ Lỗ Tấn, Cố hương]
[*] Gợi ý: Câu in đậm là câu chứa hàm ý: Anh Tấn không cho mọi người đồ gỗ mà anh phải bán để lấy tiền.
- Điều kiện để xuất hiện và sử dụng hàm ý trên:
+ Nhân vật anh Tấn có ý thức đưa hàm ý vào câu nói. Anh không muốn cho mọi người đồ gỗ nhưng anh đã không nói thằng mà đã nói bóng gió hàm ý.
+ Người nghe có năng lực giải đoán hàm ý, vì họ đang đứng trong hoàn cảnh xin bộ đồ gỗ nhà anh Tấn.
II. Vận dụng – luyện tập
1. Người nói, người nghe trong những câu in đậm dưới đây là ai? Xác định hàm ý của mỗi câu ấy. Theo em, người nghe có hiểu hàm ý của người nói không? Những chi tiết nào chứng tỏ điều đó?
a.
- Anh nói nữa đi. – Ông giục
- Báo cáo hết! – Người con trai vụt trở lại giọng vui vẻ. – Năm phút nữa là mười. Còn hai mươi phút thôi. Bác và cô vào trong nhà. Chè đã ngấm rồi đấy.
Thì giờ ngắn ngủi còn lại thúc giục cả chính người họa sĩ già. Ông theo liền anh thanh niên vào trong nhà, đảo nhìn qua một lượt trước khi ngồi xuống ghế.
[ Nguyễn Thành Long- Lặng lẽ Sa Pa]
b. Nó nhìn dáo dác một lúc rồi kêu lên:
- Cơm sôi rồi, chắt nước dùm cái! – Nó cũng lại nói trổng.
Tôi lên tiếng mở đường cho nó:
- Cháu phải gọi: “ Ba chắt nước dùm con”, phải nói như vậy.
Nó như không để ý đến câu nói của tôi, nó lại kêu lên:
- Cơm sôi rồi, nhão bây giờ!
Anh Sáu vẫn ngồi im
[ Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà]Thoắt trông nàng đã chào thưa:
c.
"Tiểu thư cũng có bây giờ đến đây!
Đàn bà dễ có mấy tay
Đời xưa mấy mặt đời này mấy gan!
Dễ dàng là thói hồng nhan
Càng oan nghiệt lắm càng oan trái nhiều
Hoạn Thư hồn lạc phách xiêu,
Khấu đầu dưới trướng liệu điều kêu ca"
[ Nguyễn Du- Truyện Kiều]
[*] Gợi ý
|
Câu |
Câu hàm ý + hàm ý |
Người nói Người nghe |
Người nghe có/ không hiểu hàm ý câu nói đó + chi tiết chứng minh |
|
a |
- Chè đã ngấm rồi đấy: nhắc ông họa sĩ và cô gái trẻ vào nhà nhanh |
- Người nói: anh kĩ sư - Người nghe: ông họa sĩ và cô gái trẻ |
- Có . Ông họa sĩ đã vào nhà ngay sau lời anh thanh niên nhắc khéo |
|
b |
- Cơm sôi rồi, nhão bây giờ: Sốt ruột muốn anh Sáu ra chắt nước hộ thật nhanh vì sợ cơm nhão |
- Người nói: bé Thu - Người nghe: anh Sáu và đồng đội |
- Anh Sáu có hiểu nhưng không thực hiện à hàm ý không hiệu quả thông qua chi tiết: Anh Sáu vẫn ngồi im. |
|
C |
- Tiểu thư cũng có bây giờ đến đây!: mình đã có mặt, cách dùng từ “ tiểu thư” cũng chỉ giá trị lá ngọc cành vàng của bản thân mình. - Càng oan nghiệt lắm càng oan trái nhiều: nếu gây ra nhiều sự oan trái thì càng hứng chịu nhiều sự oan trái, tai ương. |
- Người nói: Kiều - Người nghe: Hoạn Thư |
- Hoan Thư có hiểu ý . - Chi tiết chứng minh: "Hoạn Thư phách lạc hồn siêu" |