Dạ dày hay bao tử [tiếng Latin: Ventriculus] là một trong những cơ quan trực thuộc hệ tiêu hóa [Apparatus digestorius] ở người và động vật. Ở người, dạ dày là cơ quan có dạng túi chữ J nằm trong hoàn toàn trong khoang ổ bụng [cavitas abdominis], nối bởi thực quản [Oesophagus] và tá tràng [Duodenum], đoạn đầu của ruột non. Nhìn chung, dạ dày có hai chức năng chính: tiết dịch vị [chứa hydrochloric acid HCl, enzyme pepsin phân giải protein thành các đoạn polypeptide ngắn hơn] và co bóp, trộn đều viên thức ăn với dịch vị [gọi là dưỡng chấp]. Hoạt động của dạ dày được điều khiển theo cơ chế thần kinh và cơ chế thể dịch. Bài viết này chủ yếu hướng đến dạ dày người.
Dạ dày là cơ quan có ở nhiều loài động vật thuộc phân ngành động vật có xương sống. Hình thái, giải phẫu cùng với chức năng của chúng khá đa dạng và đặc trưng cho mỗi loài. Dạ dày đơn được tìm thấy ở người, động vật ăn thịt [chó, mèo, hổ...] và động vật ăn cỏ như thỏ, ngựa... Tuy nhiên, không phải bất kỳ loài nào cũng có dạ dày đơn.
Cấu trúc dạ dày ở động vật nhai lạiỞ một số động vật nhai lại [trâu, bò, dê...], dạ dày của chúng được chia thành bốn ngăn theo hướng đi của thức ăn là: dạ cỏ [rumen], dạ tổ ong [reticulum], dạ lá sách [omasum] và dạ múi khế [abomasum]. Do đời sống của chúng luôn bị những nguy hiểm rình rập khi ăn [tiêu biểu là bị động vật săn mồi ăn thịt], nên chúng cố gắng nhai thật nhiều cỏ ở chỗ kiếm ăn và tổng thẳng vào dạ cỏ. Ở đây, có hệ vi sinh vật cộng sinh dồi dào có chứa enzyme cellulase có khả năng phân giải chất này. Sau đó, thức ăn [hỗn hợp của thực vật và vi sinh vật bám vào] sẽ được chuyển tới dạ tổ ong. Sau khi rời khỏi nơi kiếm ăn, động vật này có xu hướng tìm đến chốn vắng vẻ. Tại đây, chúng "ợ" thức ăn có từ dạ tổ ong lên và tiếp tục nhai kĩ [do đó nhóm loài này mới có tên gọi là động vật nhai lại]. Thức ăn sau khi nhai kỹ sẽ được chuyển xuống dạ lá sách để hấp thụ bớt nước và chuyển xuống dạ múi khế. Dạ múi khế mới được xem là dạ dày thực sự vì tại đây mới tiết dịch vị như HCl, pepsin.... Nguồn protein trong thức ăn đến từ bản thân thực vật và vi sinh vật cộng sinh ở dạ cỏ.
Chi tiết giải phẫu ống tiêu hóa của gàỞ nhiều loài chim và gia cầm, dạ dày có thể được chia thành hai phần dạ dày tuyến [proventriculus] và dạ dày cơ hay mề [gigeria]. Thức ăn từ diều sẽ được vận chuyển đến dạ dày tuyến. Tại đây, thức ăn thấm dịch vị [HCl] và chuyển xuống mề [hệ thống cơ rất dày]. Tại đây, thức ăn được co bóp và trộn đều dịch vị. Ở một số loài chim, tiêu biểu là gà, chúng có tập tính nuốt sỏi. Sỏi được tìm thấy chủ yếu ở dạ dày cơ và có vai trò tăng hiệu quả của việc tiêu hóa. Ngoài ra, còn có hình thức dạ dày trung gian giữa dạ dày đơn và dạ dày kép như dạ dày của lợn. Ở dạ dày lợn, phía trái của thượng vị có phần manh nang lồi ra làm cho dạ dày có 5 vùng: thực quản [nhỏ], manh nang, thượng vị, thân vị và hạ vị. Vùng thực quản không có tuyến, vùng manh nang và thượng vị có tuyến tiết ra dịch nhầy, không có pepsin và HCl. Vùng thân vị và hạ vị giống như dạ dày đơn [ở loài ăn thịt].
Dạ dày nằm sát dưới vòm hoành trái, phía sau cung sườn và thượng vị trái. Dạ dày có tính co dãn, có thể tích từ 2.0 - 2.5 lít và không có hình dạng nhất định. Khi rỗng, dạ dày có hình túi dạng chữ J.
Hình thể dạ dàyDạ dày gồm có hai thành trước và sau, hai bờ cong vị lớn và nhỏ, và hai đầu: tâm vị [pars cardiaca] ở trên, môn vị [pars pylorica] ở dưới.
Tâm vị [pars cardiaca] rộng khoảng 3 - 4cm, nằm kế cận thực quản và gồm lỗ tâm vị [ostium cardiacum]. Lỗ tâm vị thông thực quản với dạ dày, không có van đóng kín mà chỉ có nếp gấp. Ở người, lỗ tâm vị nằm sau sụn sường VIII trái, trước thân đốt sống ngực X và lệch về trái.
Đáy vị [fundus ventriculi] là phần phình to hình chỏm cầu, bên trái lỗ tâm vị và ngăn cách với thực quản bởi khuyết tâm vị [incisura cardiaca]. Thân vị [corpus ventriculi] là phần nối giữa đáy vị, tâm vị [giới hạn trên là mặt phẳng ngang qua lỗ tâm vị từ khuyết tâm vị] với môn vị [mặt phẳng qua khuyết góc [incisura angularis] của bờ cong vị nhỏ]. Thân vị có hình ống, cấu tạo bởi hai thành và hai bờ.
Phần môn vị [pars pylorica] gồm hang môn vị [antrum pyloricum] và ống môn vị [canalis pyloricus]. Hang môn vị nối với thân vị và ống môn vị, chạy sang phải và hơi ra sau. Ống môn vị thu lại như cái phễu và kết thúc bằng môn vị.
Môn vị [pylorus]: mặt ngoài được đánh dấu bởi tĩnh mạch trước môn vị [v. prepylorica] và có thể nhận biết bàng cách sờ bằng tay. Ở giữa môn vị là lỗ môn vị [ostium pyloricum] định khu bên phải đốt sống thắt lưng I và nối với hành tá tràng.
Chứa thức ăn[sửa | sửa mã nguồn]
Nhào trộn thức ăn[sửa | sửa mã nguồn]
Tống vị trấp ra khỏi dạ dày[sửa | sửa mã nguồn]
Sau khi được nghiền nát một phần bằng động tác nhai và được phân hủy một phần nhỏ nhờ các men có trong nước bọt, thức ăn sẽ được đưa xuống qua một ống cơ trơn gọi là thực quản [nằm gần như song song và sau khí quản] và đến dạ dày. Dạ dày là nơi chứa, nghiền nát, nhào trộn thức ăn với dịch vị. Dạ dày cũng hấp thu chất dinh dưỡng tuy nhiên chức năng này là không đáng kể. Sau khi thức ăn được nghiền nát, nhào trộn và thấm dịch vị, chúng sẽ được đưa xuống ruột non để thực hiện công đoạn tiêu hóa và hấp thu cũng như đào thải.
Cross section of stomach wall.
Độ pH rất thấp của dạ dày [từ 2 đến 2,5] không chỉ có tác dụng trong tiêu hóa mà còn có tác dụng trong phòng bệnh. Một số bệnh nhân mắc chứng teo niêm mạc dạ dày không đủ khả năng duy trì một độ pH thấp sẽ dễ mắc các chứng bệnh nhiễm trùng đường ruột vì chính độ pH thấp này là một rào cản hóa học khá hữu hiệu để tiêu diệt các vi sinh vật gây bệnh theo thức ăn đi vào cơ thể. Tuy nhiên nếu độ pH này quá thấp sẽ có tác hại gây loét dạ dày tá tràng. Năm 1982 một loại xoắn khuẩn có tên là Helicobacter Pylori đã được hai bác sĩ người Úc phát hiện. Vi khuẩn này có vai trò cực kỳ quan trọng trong gây bệnh viêm loét cũng như ung thư dạ dày. Chính nhờ phát hiện này mà việc điều trị đã bước sang một kỷ nguyên mới. Phát hiện trên đã được vinh dự nhận giải thưởng Nobel về y học năm 2005.
Bệnh đau dạ dày là một trong những căn bệnh phổ biến nhất về đường tiêu hóa. Bệnh đau dạ dày có rất nhiều dấu hiệu để nhận biết thông qua các biểu hiện bên ngoài của cơ thể. Những dấu hiệu đầu tiên của căn bệnh này là những triệu chứng khó tiêu có thể kể đến như ợ chua, chướng hơi, đầy bụng. Đây là những dấu hiệu dễ nhận biết nhất để người bệnh có thể đi điều trị kịp thời. Bên cạnh các dấu hiệu trên thì còn rất nhiều biểu hiện của căn bệnh này như đau thượng vị, kém ăn, buồn nôn, chảy máu tiêu hóa đều là những biểu hiện đặc trưng nhất của bệnh đau dạ dày.