Khi có những tình cảm tốt đẹp, chất chứa, muốn biểu hiện cho người khác cảm nhận được thì người ta có nhu cầu biểu cảm
→ Nhu cầu biểu cảm là mong muốn được bày tỏ những rung động của bản thân bằng thơ văn.
- Nhờ có những giây phút xúc động trước một cảnh đẹp của thiên nhiên, một hành động cử chỉ nghĩa hiệp nào đó mà các nhà văn, nhà thơ có thể viết nên những tác phẩm hay, gợi sự đồng cảm của người đọc.
⇒ Văn Biểu cảm chỉ là một trong nhiều cách biểu cảm của con người.
- Sáng tác nghệ thuật nói chung đều có mục đích biểu cảm.
b. Ví dụ minh họa
"Bước xuống Đèo Ngang bóng xế tà
Cỏ cây chen đá, lá chen hoa
Lom khom dưới núi tiều vài chú
Lác đác bên sông chợ mấy nhà
Nhớ nước, đau lòng con quốc quốc
Thương nhà, mỏi miệng cái gia gia
Dừng hcân đứng lại trời non nước
Một mảnh tình riên ta với ta"
["Qua Đèo Ngang" – Bà Huyện Thanh Quan]
"Cày đồng đang buổi ban trưa
Mồ hôi thánh thót như mưa ruộng cày
Ai ơi bưng bát cơm đầy
Dẻo thơm một hạt đắng cay muôn phần"
[Ca dao]
“…Sông Đà như một áng tóc dài ngàn ngàn vạn vạn sải, áng tóc trên mảng đầu Tây Bắc trong suốt thời chiếm đóng đã nhiều lần vương vấn thứ máu cán bộ và trung niên pha loãng như các miệng nhánh sông và cửa suối đổ ra…”
[Trích ”Người lái đò Sông Đà” – Nguyễn Tuân]
1.2. Văn biểu cảm
a. Khái niệm
- Văn biểu cảm là văn bản viết ra nhằm biểu đạt tình cảm, cảm xúc; sự đánh giá của con người và khêu gợi lòng đồng cảm nơi người đọc.
- Còn được gọi là văn trữ tình. Bao gồm các thể loại văn học như
- Thơ trữ tình
- Ca dao trữ tình
- Tùy bút
- Ví dụ minh họa: Cho 2 câu thơ
"Thương thay con quốc giữa trời
Dầu kêu ra máu có người nào nghe".
→ Nỗi đau của chim quốc không có ai đoái hoài. Thể hiện qua ngữ điệu cảm thán trực tiếp bày tỏ nỗi lòng: "thương thay"
⇒ Gợi liên tưởng đến tiếng kêu nao lòng, vô vọng của số phận những người nông dân thấp cổ bé họng.
⇒ Tác dụng: Gắn việc gợi cảm với biểu cảm.
b. Đặc điểm chung của văn biểu cảm
- Tình cảm trong văn biểu cảm thường là những tình cảm đẹp, thấm nhuần tư tưởng nhân văn [như yêu con người, yêu thiên nhiên, yêu Tổ quốc, ghét những thói tầm thường, độc ác…]
- Có hai cách biểu cảm Cách biểu cảm Biểu cảm trực tiếp Biểu cảm gián tiếp Khái niệm
- Người viết công khai thổ lộ tình cảm, tư tưởng [yêu, ghét, vui, buồn, phản đối, ngợi ca,...] của mình trước sự vật, sự việc, con người,...
- Cách biểu cảm này thường xuyên được dùng trong các tác phẩm trữ tình, nhất là thơ.
- Khi miêu tả, thái độ và tình cảm của người viết thể hiện một cách gián tiếp thông qua cách nhìn nhận sự vật, cách dùng từ ngữ, ví von, so sánh.
- Cách biểu cảm này thường xuyên được dùng trong các tác phẩm văn xuôi. Ví dụ minh họa
"Anh đội viên mơ màng
Như nằm trong giấc mộng
Bóng Bác cao lồng lộng
Ấm hơn ngọn lửa hồng
Lòng vui sướng mênh mông
Anh thức luôn cùng Bác".
["Đêm nay Bác không ngủ" của Minh Huệ]
"Mẹ ơi! Con khổ quá mẹ ơi! Sao mẹ đi lâu thế? Mãi không về! Người ta đánh con vì con dám cướp lại đồ chơi của con mà con người ta giằng lấy. Người ta lại còn chửi con, chửi cả mẹ nữa! Mẹ xa con, mẹ có biết không?"
["Những ngày thơ ấu" của Nguyên Hồng]
- Cảnh vật làng quê được nhà văn Vũ Tú Nam miêu tả một cách chi tiết. Thông qua đó, chúng ta chúng ta thấy được sự gắn bó với cảnh vật làng quê và tình yêu quê hương của nhà thơ được bộc lộ một cách sâu sắc.
"Mùa xuân, cây gạo gọi đến bao nhiêu là chim ríu rít. Từ xa nhìn lại, cây gạo sừng sững như một tháp đèn khổng lồ: hàng ngàn bông hoa là hàng ngàn ngọn lửa hồng tươi, hàng ngàn búp nõn là hàng ngàn ánh nến trong xanh, tất cả đều lóng lánh, lung linh trong nắng. Chào mào, sáo sậu, sáo đen,... đàn đàn lũ lũ bay đi bay về, lượn lên lượn xuống. Chúng nó gọi nhau trò chuyện, trêu ghẹo và tranh cãi nhau, ồn mà vui không thể tưởng được. Ngày hội mùa xuân đấy!"
["Cây gạo" của Vũ Tú Nam]
- Mặc dù không thể hiện trực tiếp nhưng đọc đoạn văn miêu tả sau đây, không ai không nhận ra thái độ châm biếm, giễu cợt và lòng căm ghét của Ngô Tất Tố đối với tên trọc phú Nghị Quế và thói trưởng giả vô học của y:
"Ông nghị đâm chéo đôi đũa qua mặt mâm, bưng bát nước canh húp đánh soạt. Rồi ông vừa nhai vừa nuốt, vừa giục thằng nhỏ lấy tăm. Ông bà Nghị, mỗi người nhúng ba ngón tay vào chậu, vuốt qua hai mép một lượt, rồi cùng uống nước xỉa răng ... Dứt mạch diễn thuyết, ông Nghị bưng tách nước uống một hớp lớn, xúc miệng òng ọc mấy cái rồi nhổ toẹt xuống nền nhà".