Phát lộ 2 cổng vòm tuyệt đẹp
Dọc theo đường Xuân 68 [TP Huế], Thượng Thành thuộc Khu vực 1 di tích Kinh thành Huế dài hơn 3km, từ cửa Thượng Tứ đến cầu Lương Y, người dân đã tự nguyện di dời nhà cửa về khu tái định cư Bắc Hương Sơ. Trên diện tích hơn 43ha ngổn ngang xà bần, vật dụng gia đình, cây cối sau giải tỏa được lực lượng xung kích thu dọn để quân đội rà phá bom mìn.
Quá trình san ủi mặt bằng tại Thượng Thành làm xuất lộ 2 cổng thành xây bằng gạch vồ nằm 2 bên Đông thành Thủy Quan, lối vào sông Ngự Hà. 2 chiếc cổng nhỏ xuyên thành nằm cách nhau vài trăm mét, cao khoảng 7 tấc, rộng khoảng 6 tấc theo hình thức cổng vòm tuyệt đẹp, với 7 lớp gạch có giật cấp, phía dưới là những tảng đá xanh còn khá nguyên vẹn. Qua cổng ra ngoài thành là đường phòng lộ tiếp giáp với sông Ngự Hà và hào Hộ Thành, cách sông Hộ Thành [Đông Ba] vài chục bước chân.
Ông Võ Lê Nhật, Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế, cho biết đây là cửa bên phải và cửa bên trái của Đông thành Thủy Quan. Nằm trong hệ thống Kinh thành Huế, 2 công trình này là nơi đóng quân của lính bảo vệ Đông thành Thủy Quan từng được ghi chép trong sử sách triều Nguyễn, cũng như tài liệu của người Pháp. Phòng Nghiên cứu Khoa học của Trung tâm tiếp tục khảo sát lại hệ thống Thượng Thành để hệ thống hóa tên pháo đài và kho đạn, các cống thoát nước trên Thượng Thành.
“Hiện chúng tôi đang nghiên cứu, tập hợp tư liệu, xây dựng hồ sơ để phục hồi Thượng Thành và hệ thống phòng thủ 24 pháo đài, các kho đạn, hệ thống thoát nước rất độc đáo trên Thượng Thành. Đồng thời, tiến hành khảo sát xây dựng sản phẩm du lịch bền vững trên nền tảng hệ thống sông Ngự Hà và di sản Kinh thành Huế” - ông Võ Lê Nhật cho biết.
Phát huy giá trị di sản
Kinh thành Huế xây dựng dưới thời vua Gia Long và vua Minh Mạng [1805-1833]. Đây là quần thể di tích có giá trị lịch sử được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa của nhân loại, là một trong những kinh đô phong kiến phương Đông còn lưu giữ được khá nguyên vẹn tổng thể kiến trúc nghệ thuật cung đình với hệ thống thành quách, cung điện, cần được bảo tồn, tôn tạo phù hợp với Công ước quốc tế về bảo vệ di sản, văn hóa. Thế nhưng, nhiều năm qua Kinh thành Huế ngoài việc xuống cấp theo thời gian do những tác động của thiên tai, biến đổi khí hậu, còn bị tác động, làm hư hại bởi chiến tranh và yếu tố con người. Đặc biệt, khu vực I di tích Kinh thành Huế có rất đông người từ các vùng khác đến sinh sống, khiến di tích bị xâm phạm nghiêm trọng.
Ông Hoàng Hải Minh, Chủ tịch UBND TP Huế, cho biết: “Đề án di dời dân cư, giải phóng mặt bằng khu vực I Kinh thành Huế quy mô 4.201 hộ, với tổng mức đầu tư khoảng 4.097 tỷ đồng. Theo đó, giai đoạn 1 [2019-2021] có 2.950 hộ dân được di dời ở các khu vực Thượng Thành, Eo Bầu, Hộ Thành Hào và tuyến phòng lộ. Giai đoạn 2 [2022-2025], di dời 1.263 hộ dân ở các di tích hồ Tịnh Tâm, hồ Học Hải, khu Lục Bộ, Đàn Xã Tắc, Khâm Thiên Giám, Trấn Bình Đài, hệ thống hồ 4 phường nội thành TP Huế. Địa phương đang nỗ lực rút ngắn thời gian thực hiện giai đoạn 1 của dự án để hoàn thành công tác phê duyệt phương án bồi thường, hỗ trợ, tái định cư, sớm ổn định đời sống người dân diện di dời”.
TS. Trần Đình Hằng, Phân viện Trưởng Phân viện Văn hóa nghệ thuật Việt Nam tại Huế, cho rằng: “Giữ truyền thống và thổi hồn cho di sản sẽ đem lại sức sống đặc trưng cho khu vực Thượng Thành, vốn là cấu phần quan trọng của Kinh thành Huế. Và cũng đã đến lúc phải thực hiện chủ trương xã hội hóa trong nghiên cứu, trùng tu và phát huy giá trị di tích gắn liền du lịch trong vai trò là xây dựng những không gian, những điểm đến đặc hữu Huế. “Trong quy hoạch tổng thể Thượng Thành, có những phân khúc cụ thể để tái hiện những dấu ấn lịch sử và trước mắt, tái tạo cảnh quan, đặc biệt là thảm cây xanh, hoa và rau quả, những lối đi thuần sinh thái dành cho xe điện, xe đạp, người đi bộ... sẽ là những hình ảnh đặc chất Huế, làm tiền đề cho việc tái tạo những công trình cụ thể đặc trưng” - TS. Hằng hiến kế.
Hiện Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế, UBND TP Huế và các doanh nghiệp sẽ là “tam giác vàng” gắn kết mọi nguồn lực để biến di sản Thượng Thành thành những không gian, điểm đến đích thực hấp dẫn. Chủ tịch UBND tỉnh Thừa Thiên - Huế Phan Ngọc Thọ, cho rằng phát triển kinh tế, du lịch Kinh thành Huế là vấn đề lớn, cần tiếp tục được nghiên cứu. Sắp tới, địa phương sẽ mời các doanh nghiệp du lịch, lữ hành cùng chung tay phát huy giá trị di sản, tạo thành điểm đến, thêm nhiều sản phẩm du lịch hấp dẫn của Huế.
VĂN THẮNG
Kiến trúc Huế là sự kết hợp độc đáo giữa những nguyên tắc của kiến trúc truyền thống Việt, tư tưởng triết lý phương Đông, cùng những đặc điểm mang ảnh hưởng của kiến trúc quân sự phương Tây, hài hòa với các yếu tố tự nhiên: núi Ngự Bình, sông Hương, cồn Giã Viên, cồn Bộc Thanh, cồn Hến…
Trải qua thời gian và những biến thiên của lịch sử, Huế vẫn bảo tồn được diện mạo của một kinh đô xưa, với hàng trăm công trình nghệ thuật tuyệt mỹ, vừa có giá trị đặc biệt về lịch sử và văn hóa, vừa phong phú, đa dạng, mang đậm bản sắc Huế…
Về di sản kiến trúc của Cố đô Huế, có thể kể đến những di tích tiêu biểu sau: Kinh thành, Hoàng thành và Tử Cấm thành, hệ thống lăng tẩm của các vua Nguyễn, cung An Định, Trai cung, bến thuyền Cung đình, Trấn Bình đài, Trấn Hải thành, điện Hòn Chén, nhà bà Từ Cung, Văn miếu, Võ miếu, Hải Vân quan,…
Kinh thành Huế: được khởi công xây dựng từ năm 1805, hoàn thành năm 1832, nằm bên bờ Bắc của sông Hương, quay mặt về hướng Nam, gồm ba toà thành lồng vào nhau, được bố trí đăng đối trên một trục dọc, xuyên suốt từ mặt Nam ra mặt Bắc, xung quanh có 10 cửa chính và hệ thống vọng canh, hào nước…
Đại nội [Hoàng thành, Hoàng cung]: nằm giữa trục chính của Kinh thành Huế, bao gồm các khu vực chính như sau:
- Khu vực phòng vệ gồm: hệ thống hồ Kim thủy [hào], tường bao bọc và 10 cây cầu.
- Khu vực cử hành đại lễ: được tính từ Ngọ môn đến điện Thái Hòa, là nơi cử hành các nghi lễ Nguyên đán, Vạn thọ, Hưng quốc Khánh niệm, Ban sóc, Duyệt binh, Truyền lô, Đăng quang, Tứ tuần, Ngũ tuần Đại khánh tiết của các Vua nhà Nguyễn.
- Khu vực các miếu thờ của vua chúa Nguyễn gồm: Triệu miếu, Thái miếu, Hưng miếu, Thế miếu, điện Phụng tiên.
- Khu vực ăn ở của Hoàng thái hậu và Thái Hoàng thái hậu gồm: cung Diên Thọ và cung Trường Sanh [Sinh].
- Khu vực phủ Nội vụ gồm: nhà kho lưu giữ đồ quý, xưởng thủ công mỹ nghệ chế tạo đồ vàng, bạc, ngọc, ngà, gấm, vóc.
- Khu vực vườn Cơ Hạ và điện Khâm Văn: là nơi học tập và chơi đùa của các Hoàng tử khi chưa xuất phủ.
- Khu vực Tử Cấm Thành: là chốn cung cấm, dành riêng cho Vua và hoàng gia ăn ở, sinh hoạt.
Ngọ môn: là cổng chính phía Nam của Hoàng thành, được xây dựng vào năm Minh Mạng thứ 14 [1833], phía trên có lầu Ngũ Phụng, là nơi xưa kia triều đình tổ chức nghi lễ.
Điện Thái Hòa: được xây dựng năm 1805. Điện được xây theo lối ‘‘trùng thiềm điệp ốc’’, với hệ thống vì kèo truyền thống, được sơn thếp và trang trí đồ án rồng vờn...
Lăng tẩm của các vua Nguyễn: được xem là những thành tựu của nền kiến trúc cảnh vật hoá. Lăng vua, đôi khi lại là một cõi thiên đường, được tạo ra cho chủ nhân hưởng thú tiêu dao lúc còn sống, rồi sau đó mới trở thành cõi vĩnh hằng khi bước vào thế giới bên kia. Một số lăng tiêu biểu như:
- Lăng Minh Mạng [Hiếu lăng]: trên núi Cẩm Khê, xã Hương Thọ, đựợc xây dựng từ năm 1840, hoàn thành năm 1843, bao gồm các hạng mục: tẩm điện, Tam tài sơn, lăng mộ, hồ Trừng Minh và Tân Nguyệt...;
- Lăng Tự Đức [Khiêm lăng]: ở xã Thủy Xuân, được xây dựng từ năm 1864, hoàn thành năm 1867, bao gồm các hạng mục: La thành và các cổng, Chí Khiêm đường, điện thờ, lăng Lệ Thiên Anh Hoàng hậu, lăng Kiến Phúc, hồ Lưu Khiêm...
Đàn Nam Giao: ở phía Nam của Kinh thành Huế, được xây dựng vào năm 1807. Đàn có mặt bằng hình chữ nhật, chiều dài 390m, chiều rộng 265m, gồm các hạng mục: Đàn tế, Trai cung, Thần trù, Thần khố...
Văn Miếu: ở bờ Bắc của sông Hương, cách chùa Thiên Mụ khoảng 500m về phía Tây, được xây dựng năm 1808, để thờ Khổng Tử. Văn Miếu quay mặt về hướng Nam, bao gồm các hạng mục: Văn miếu, Đông vu, Tây vu và dãy nhà bia.
Hổ Quyền: ở địa phận xã Thủy Biều, xây dựng năm 1830. Đây là một đấu trường có mặt bằng hình vành khăn, gồm hai vòng tường gạch [ở trong và ngoài], xung quanh trổ chuồng cọp và cửa vòm cho voi ra vào, phía trên là khán đài.
Bên cạnh kho tàng di sản văn hóa kiến trúc đồ sộ có giá trị và mang tầm vóc quốc tế, trong khu vực Cố đô Huế còn lưu giữ được nhiều hiện vật có giá trị, tiêu biểu như đồ gốm, sứ, tác phẩm nghệ thuật…Ngoài ra, Cố đô Huế còn là một trung tâm văn hóa chứa đựng nhiều di sản văn hóa phi vật thể đặc sắc, bao gồm sinh hoạt văn hóa cung đình, lễ hội cung đình, âm nhạc và vũ đạo cung đình, cùng các ngành nghề thủ công truyền thống...
Với những giá trị lịch sử, văn hóa và khoa học đặc biệt của di tích, Thủ tướng Chính phủ đã quyết định xếp hạng Di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật Quần thể kiến trúc Cố đô Huế là di tích quốc gia đặc biệt [Quyết định số 1272/QĐ-TTg, ngày 12/08/2009].
Cảnh Toàn [Theo Hồ sơ xếp hạng di tích, tư liệu Cục Di sản văn hóa]