Vàng da ở trẻ sơ sinh không phải là hiện tượng hiếm gặp. Tình trạng này có thể gây nguy hiểm hoặc không tùy thuộc vào nguyên nhân là do sinh lý hay bệnh lý. Trường hợp vàng da bệnh lý có thể dẫn đến nhiều biến chứng nguy hiểm ở trẻ sơ sinh. Chính vì vậy, việc hiểu rõ vàng da sinh lý khác gì so với vàng da bệnh lý là điều vô cùng quan trọng.
1. Vàng da ở trẻ sơ sinh là gì?
Vàng da [hay còn có tên gọi khác là hoàng đản] là tình trạng thường gặp ở trẻ sơ sinh từ ngày thứ hai sau sinh trở đi và có thể kéo dài 1 đến 2 tuần. Ban đầu, vùng da mặt và củng mạc mắt của bé sẽ có màu vàng. Sau đó có thể lan xuống vùng bụng, ngực, quá rốn và thậm chí cả tứ chi tùy vào mức độ của bệnh. Vị trí cuối cùng vàng da sẽ là lòng bàn tay và lòng bàn chân.
Vàng da ở trẻ sơ sinh là hiện tượng thường gặp
2. Phân biệt vàng da bệnh lý và vàng da sinh lý
Vàng da ở trẻ sơ sinh được chia thành 2 dạng, bao gồm: vàng da sinh lý và vàng da bệnh lý. Thông thường, đối với hiện tượng vàng da sinh lý thường sẽ tự biến mất sau thời gian ngắn. Trong khi đó, vàng da bệnh lý có thể dẫn đến hôn mê, co giật rất nguy hiểm cho trẻ. Chính vì vậy mà việc biết cách phân biệt 2 dạng vàng da này là rất cần thiết.
2.1. Vàng da sinh lý
Nếu hiện tượng vàng da xuất hiện ở trẻ sau khi sinh 24 giờ và biến mất trong vòng 1 tuần [trẻ đủ tháng] đến 2 tuần [trẻ non tháng] thì được coi là vàng da sinh lý.
Vàng da sinh lý thường chỉ xảy ra ở mức độ nhẹ đơn thuần và không kèm theo bất kỳ biểu hiện bất thường nào khác [bỏ bú, thiếu máu, lừ đừ, gan lách to,...]. Bên cạnh những biểu hiện vàng da đơn thuần, trẻ có thể đi tiểu ra nước có màu vàng hoặc sẫm màu.
Đối với trẻ sinh thiếu tháng, nồng độ Bilirubin trong máu không vượt quá 14mg% và không quá 12mg% với những trẻ sinh đủ tháng. Ngoài ra, tốc độ tăng Bilirubin trong máu trong 24 giờ cũng không vượt quá 5mg% .
Bilirubin là một chất có màu vàng và được tạo ra khi các tế bào hồng cầu bị vỡ. Ở trẻ sơ sinh, các hồng cầu thai nhi thường xuyên bị phá vỡ để thay thế bằng các hồng cầu trưởng thành. Lúc này, gan của trẻ sơ sinh chưa phát triển hoàn để có thể loại bỏ hết được lượng Bilirubin tích tụ trong máu, do đó dẫn đến hiện tượng vàng da.
Tuy nhiên, tình trạng này thường biến mất khi trẻ được 2 tuần tuổi, bởi đây là lúc gan đã phát triển và có thể lọc thải được những chất không cần thiết ra khỏi cơ thể.
Vàng da sinh lý thường tự khỏi và không gây nguy hiểm gì cho trẻ
2.2. Vàng da bệnh lý
Trong nhiều trường hợp, vàng da có thể là dấu hiệu cảnh báo cho nhiều bệnh lý nguy hiểm ở trẻ sơ sinh nếu xuất hiện sớm, trong vòng 24 giờ sau khi sinh.
Trẻ được xem là mắc vàng da bệnh lý nếu có những biểu hiện như: xuất hiện sớm tình trạng vàng da đậm, sau 1 - 2 tuần vẫn không có dấu hiệu biến mất; vàng da xuất hiện với mức độ toàn thân, cả củng mạc mắt, lòng bàn tay và lòng bàn chân. Bên cạnh đó còn kèm theo các triệu chứng bất thường như: bỏ bú, lừ đừ, co giật,... Khi làm xét nghiệm cho kết quả nồng độ Bilirubin trực tiếp trong máu tăng cao so với thông thường.
Khác với vàng da sinh lý, vàng da bệnh lý có thể dẫn đến nhiều biến chứng nghiêm trọng nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời. Biến chứng có thể gặp phải như nhiễm độc thần kinh khiến trẻ bị hại não suốt đời, thậm chí dẫn đến tử vong.
Vàng da bệnh lý có thể là do một số nguyên nhân sau đây gây ra: bệnh lý tan máu [nhiễm trùng, hồng cầu hình liềm, thiếu men G6PD], bệnh lý gan mật bẩm sinh [giãn đường mật, teo đường mật], bất đồng nhóm máu giữa mẹ và con [Rh, ABO], nhiễm virus bào thai, xuất huyết dưới da,...
Vàng da bệnh lý có thể dẫn đến nhiều biến chứng nguy hiểm, thậm chí tử vong
3. Trường hợp trẻ sơ sinh dễ mắc bệnh vàng da
3.1. Trẻ sinh thiếu tháng
Những trẻ sinh khi chưa đủ 37 tuần tuổi có nguy cơ cao mắc bệnh vàng da sinh lý hơn những trẻ sinh đủ tháng. Nguyên nhân là gan của trẻ sinh thiếu tháng chưa phát triển hoàn thiện nên không có khả năng xử lý và loại bỏ bilirubin một cách nhanh chóng.
3.2. Dị ứng sữa mẹ
Hiện tượng vàng da có thể là do trong sữa mẹ có quá nhiều vitamin A hoặc trẻ bị dị ứng sữa mẹ. Tuy nhiên, sữa mẹ vẫn mang lại nhiều lợi ích vượt xa những bất lợi có thể gặp phải. Chính vì vậy mà các chuyên gia khuyến cáo trẻ ngay từ khi mới lọt lòng nên được bú sữa mẹ.
Lợi ích của sữa mẹ vượt xa những bất lợi có thể gặp phải
4. Trẻ bị vàng da có thể gặp phải những biến chứng gì?
Bại não cấp tính: trẻ bị vàng da thường kèm theo những biểu hiện như khóc nhiều, bỏ bú, không tập trung, sốt cao, ngủ li bì. Các chuyên gia cho biết bilirubin rất hại đối với tế bào của bộ não. Nhiều biến chứng nghiêm trọng có thể xảy ra khi bilirubin đi vào trong não.
Vàng da nhân: Khi nồng độ bilirubin trong máu quá cao, vượt quá ngưỡng cho phép khiến gan không kịp đào thải thì có nguy cơ cao sẽ thấm vào não. Tình trạng này có thể khiến não rơi vào tổn thương và không thể phục hồi.
Vàng da ở trẻ sơ sinh có thể dẫn đến nhiều biến chứng nguy hiểm, nên cha mẹ không nên chủ quan khi con trẻ có hiện tượng vàng da sau khi sinh.
5. Nên xử lý thế nào khi trẻ bị vàng da?
Đối với những trường hợp trẻ bị vàng da sinh lý mức độ nhẹ thì biện pháp khắc phục tương đối đơn giản. Mẹ chỉ cần tích cực cho con tắm nắng mỗi ngày vào khoảng 7 - 7h30 sáng. Việc phơi nắng không chỉ chống còi xương, bổ sung vitamin D mà còn giúp bé nhanh hết vàng da.
Tắm nắng sớm giúp trẻ bổ sung vitamin và chóng hết vàng da sinh lý
Đối với những trường hợp trẻ bị vàng da nặng thì có thể cần đến các phương pháp điều trị, phổ biến nhất là phương pháp quang trị liệu - sử dụng ánh sáng để phá vỡ bilirubin trong cơ thể như chiếu đèn thông thường hoặc điều trị sợi quang.
Nhìn chung, khi trẻ có dấu hiệu mắc vàng da bệnh lý thì cần được đưa đi thăm khám ngay để bác sĩ có thể kịp thời chẩn đoán và đưa ra phương pháp điều trị thích hợp.
Mọi thắc mắc hay nhu cầu cần được tư vấn, vui lòng liên hệ MEDLATEC theo hotline 1900 56 56 56 để được hỗ trợ.
Vàng da sơ sinh chiếm 25 – 30% trẻ đủ tháng và đa số trẻ non tháng, nguyên nhân do các hồng cầu trong máu bị vỡ quá nhanh chuyển hóa thành Bilirubin – một chất có sắc tố màu vàng, nồng độ càng nhiều thì mức độ vàng da càng nặng. Theo các chuyên gia nhi khoa, vàng da ở trẻ sơ sinh vô cùng nguy hiểm nếu các bà mẹ không biết để điều trị kịp thời sẽ để lại di chứng nặng nề có thể gây bại não suốt đời.Nếu ở mức độ nhẹ được gọi là vàng da sinh lý, tuy nhiên tình trạng vàng da tiến triển nặng hơn được gọi là vàng da bệnh lý.
Thời gian vàng để phòng ngừa biến chứng thần kinh nghiêm trọng do vàng da ở trẻ sơ sinh là 7 ngày sau sinh
Như thế nào là vàng da sinh lý?
Tình trạng vàng da sinh lý xuất hiện 24 giờ sau sinh ở trẻ đủ tháng và sẽ tự hết trong vòng 1 tuần, sẽ là 2 tuần để trở về bình thường nếu trẻ sinh non tháng.
Nồng độ bilirubin/máu không vượt quá 12mg% ở trẻ đủ tháng và không quá 14mg% ở trẻ non tháng. Tốc độ tăng bilirubin không quá 5mg% trong vòng 24 giờ.
Những dấu hiệu nhận biết như thế nào là vàng da sinh lý: vàng da chỉ ở mức độ nhẹ xuất hiện ở vùng mặt, cổ, ngực và vùng bụng phía trên rốn. Chỉ xuất hiện vàng da đơn thuần không đi kèm các triệu chứng bất thường khác [thiếu máu, gan lách to, lừ đừ, bỏ bú…].
Như thế nào là vàng da bệnh lý?
Tình trạng vàng da được xem là bệnh lý ở trẻ sơ sinh khi có những dấu hiệu bất thường sau:
- Vàng da xuất hiện sớm
- Tình trạng vàng da không tự khỏi sau 1 tuần với trẻ đủ tháng hoặc 2 tuần với trẻ non tháng.
- Vàng da xuất hiện ở toàn thân và cả mắt.
- Trẻ có các dấu hiệu bất thường như lừ đừ, bỏ bú, co giật…
- Kết quả xét nghiệm cho thấy nồng độ bilirubin trong máu cao hơn bình thường.
Khi trẻ xuất hiện các dấu hiệu vàng da bệnh lý nêu trên bố mẹ/ người chăm sóc nên đưa trẻ khám bác sĩ chuyên khoa nhi để được chẩn đoán và điều trị càng sớm càng tốt.
Theo PGS Nguyễn Tiến Dũng – nguyên Trưởng khoa Nhi, Bệnh viện Bạch Mai, Hà Nội, vàng da bệnh lý thường xuất hiện ở trẻ sinh non; trẻ đẻ ngạt; do bất đồng nhóm máu mẹ - con hệ ABO ,bất đồng nhóm máu mẹ - con hệ Rh...
Vàng da sinh lý chuyển sang vàng da bệnh lý rất mong manh và thường khó nhận diện do nhiều trẻ không có các dấu hiệu chỉ điểm như: kích thích, vật vã hoặc li bì, bỏ bú mà đôi khi trẻ vẫn bú, vận động và ngủ bình thường.
Khi xuất hiện những dấu hiệu lâm sàng điển hình như tăng trương lực cơ, rối loạn hô hấp, co giật, li bì hoặc khóc thét thì đã rất nặng.
Ông Dũng nhấn mạnh, trẻ bị vàng da sơ sinh bệnh lý nếu không được điều trị kịp thời, chỉ trong 7 ngày đầu đời, chất bilirubin sẽ qua hàng rào máu não gây hội chứng vàng da nhân não, để lại nhiều di chứng về thần kinh hết sức trầm trọng mà không thể phục hồi như: điếc, chậm phát triển về vận động và trí tuệ.
Tuy nguy hiểm nhưng việc theo dõi và phát hiện các dấu hiệu vàng da bệnh lý lại không quá khó nếu các bà mẹ bỉm sữa biết các kỹ năng đơn giản sau: tập trung theo dõi sát con trong 7 ngày đầu đối với tất cả các trẻ sinh non hoặc sinh thường.
Đánh giá vàng da ở trẻ sơ sinh dưới ánh sáng tự nhiên [ánh sáng trời].
Không nên quan sát dưới ánh đèn neon hoặc đèn thường vì sẽ không xác định được rõ trẻ có vàng da hay không; Dùng ngón tay trỏ ấn nhẹ từ trên mặt da giữ vài giây sau đó quan sát độ vàng của da ở vùng da vừa mới ấn nhẹ ngón tay xuống.
Nên quan sát da trẻ theo thứ tự từ trên xuống dưới: Bắt đầu từ trán – ngực – bụng – đùi – cẳng chân. Nếu chỉ thấy vàng da từ trán xuống ngực thì không cần cho trẻ đi khám, chỉ cần theo dõi ở nhà.
Nếu thấy trẻ vàng da đến bụng hoặc đến đùi, cẳng chân thì cần phải đưa trẻ đến cơ sở khoa Nhi có khoa sơ sinh để khám ngay. Tại đây các bác sỹ sẽ đánh giá sâu hơn bằng hình thức khám lâm sàng và xét nghiệm định lượng bilirubin/máu.
Điều trị
. Những biện pháp điều trị vàng da sơ sinh như liệu pháp chiếu đèn.truyền dịch có tác dụng làm tăng đào thải bilirubin. Khi vàng da nặng có nguy cơ gây vàng da nhân trẻ cần phải được thay máu để làm giảm nhanh bilirubin máu.
Thời gian vàng để điều trị hiệu quả cho trẻ mắc bệnh vàng da chỉ trong 7 ngày đầu sau sinh bằng biện pháp chiếu đèn hoặc phối hợp truyền dịch. Nếu để muộn hơn thời gian này thì da bé dày hơn và phương pháp chiếu đèn sẽ không còn hiệu quả.
Những sai lầm thường gặp dẫn đến vàng da nhân
-Chủ quan cho rằng sau sinh trẻ bị vàng da chỉ là vàng da sinh lý điều này vô cùng nguy hiểm vì sẽ dẫn đến trẻ không được điều trị sớm dẫn đến hậu quả đáng tiếc.
-Ra viện quá sớm khi những dấu hiệu vàng da chưa rõ và sau khi về nhà lại không theo dõi được bệnh.
-Tập quán để bà mẹ và trẻ sau sinh ở phòng tối do vậy không phát hiện được
Ngày 16 tháng 8 năm 2018
BS CKI Ngô Đức Hà
Phó Giám đốc TTYT Trảng Bom,Đồng Nai